چون زنبور عسل حشره ­ای اجتماعی است، لازمه تداوم زندگی اجتماعی آن وجود سیستم مکالماتی مؤثر بین اعضاء آن است. مکالمات زنبور عسل در حقیقت رد و بدل کردن تحریکات مختلف بین افراد همان گونه یعنی داخل کلنی زنبور عسل است که موجب بروز عکس­ العمل­های مختلف بین آن­ها می­گردد. این عکس ­العمل­ها ممکن است رفتاری و یا فیزیولوژیکی باشند. بنابراین این مکالمات هیچگونه جنبه آگاهی، هوش و استعداد و غیره را در بر نمی­گیرد. در ادامه مکالمات زنبور عسل و رقص زنبور عسل را بررسی می کنیم.

مکالمات زنبور عسل و رقص زنبور عسل

سیستم انجام این مکالمات در حشرات مثل مکالمات انسان بر مبنای استفاده از تحریکات مختلف مثل نور، مواد شیمیایی و فیزیکی می­باشند که این تحریکات به وسیله اعضاء مخصوصی دریافت می­شوند و همانطور که قبلاً گفته شد به مرکز عصبی برده شده و موجب عکس­العمل می­گردند.

البته همان­طور که در انسان حس بینایی متکاملتر شده است در حشرات خصوصاً زنبور عسل حس بویایی حساس­تر و مهمتر است. ولی به طور کلی چون زنبور عسل در محیط داخل کندوی خود که محیطی تاریک است زندگی می­کند چنین استنباط می­شود که حس بویایی، حس لامسه و حس شنوائی باید اهمیت بیشتری داشته باشند. ولی چون برای خود انسان حس بینائی و شنوایی اهمیت بیشتری دارند ممکن است به سایر حواس مربوط به زنبور اهمیت کمتری داده شود.

علاوه بر این باید توجه داشت که در انجام مکالمات زنبور در هر لحظه چندین تحریک توأماً انجام شده و مکالمه صورت می­گیرد. به عبارت دیگر تحریکات مختلف به مرکز عصبی برده شده و در آنجا مجموعاً باعث دستور انجام عکس­العمل معینی می­شود.

انجام مکالمات در کلنی زنبور عسل از قرن 18 برای انسان شناخته شد. ولی در سال 1920 که Frisch نتیجه تحقیقات جامع خود را که در زمینه مکالمات زنبور عسل انجام داده بود منتشر کرد و موفق به اخذ جایزه نوبل در سال 1973 گردید بسیاری از سؤالات و مسائل مربوط به مکالمات زنبور عسل را روشن نمود.

روش تجربی مطالعه مکالمات زنبور عسل در مورد محل غذا بدین ترتیب است که زنبورهای کندوی شیشه­ا ی را جهت تغذیه از منابع غذایی در فواصل معین و مشخص آموزش داده و آن­ها را در داخل کندو از پشت شیشه مطالعه می­نمایند. البته آموزش و تربیت زنبور جهت تغذیه از منبع غذایی مشخص کار مشکلی نیست مگر این که با وجود شهد طبیعی رقابت شدیدی با آن وجود داشته باشد.

بدین منظور مقداری شهد مصنوعی (50 درصد ساکاروز یا قند معمولی در آب + مقدار کمی مواد عطری مثل عصاره نعنا) را در ظرفی ریخته و در فاصله یک متری کندو قرار می­دهیم. زنبورها سریعاً از طریق قدم زدن این منبع را کشف کرده و از آن تغذیه می­کنند. سپس می­توان فاصله را به تدریج زیاد کرد تا به محل مورد نظر رسید. البته در صورتی که فاصله زیادتر از یکی دو متر شود زنبورها پرواز کرده و به منبع غذا می­آیند. در محل منبع غذا می­توان زنبورها را گرفته و علامت­گذاری نمود (با شماره و یا فقط رنگ زدن در پشت آن­ها). پس از مراجعت این زنبورها به داخل کندو می­توان فعالیت­های آن­ها را مشاهده و ثبت نمود.

مهم­ترین عکس ­العمل­ زنبورهای علامت گذاشته شده در کندو انجام رقص­های معینی است با وضعیت­ها و مفاهیم مختلف. به طور کلی محققین سه نوع رقص را در کلنی زنبور عسل مشاهده کرده­اند.

الف – رقص دایره ­ای

زنبور با حرکت سریع دایره ­وار چرخیده و گاهی جهت خود را عوض کرده و در جهت مخالف حرکت می­کند. این رقص ممکن است چندین ثانیه ادامه یافته و سپس متوقف گردد و در نقطه­ای دیگر از شان اقدام به رقص نماید.

سپس به طرف سوراخ پرواز رفته و از کندو خارج می­شود. عده­ای از زنبورهای کارگر، داخل کندو و در اطراف زنبور رقص کننده تجمع کرده و در آخر توسط وی تحریک شده و به دنبال آن از کندو خارج شده و در جستجوی منبع غذا می­پردازند.

این نوع رقص در موقعی انجام می­شود که منبع غذا بین 0 تا 15 متری کندو باشد. این رقص اطلاعات زیادی را از نقطه نظر جهت، کیفیت، مقدار و سایر اطلاعات مربوط به منبع غذا را مبادله نمی­کند. زنبورهای تحریک شده از کندو خارج شده و در جهات مختلف به جستجوی منبع غذا می­پردازند.

ب-رقص داسی

در صورتی که منبع غذا بین 15 تا 100 متری کندو باشد، زنبور اقدام به اجرای این رقص می­کند. روش انجام این رقص مشابه رقص دایره­ ای است با این تفاوت که جهت انجام رقص به صورت نیم­ دایره یا داسی شکل است. اطلاعات زیادی در این نوع رقص مبادله نخواهد شد به جز حدود فاصله منبع غذا.

ج-رقص ارتعاش شکم

در صورتی که فاصله منبع غذا از کندو بیش از 100 متر باشد، زنبور رقصنده اقدام به اجرای این رقص می­کند. در این نوع رقص ابتدا زنبور در جهت یک نیم دایره رقصیده، از روی خط مستقیم قطر دایره بالا رفته و اقدام به حرکت روی نیم­ دایره طرف دیگر کرده و دوباره روی قطر دایره بالا آمده و در طرف دیگر روی نیم ­دایره طرف اول حرکت می­کند و نهایتاً یک هشت انگلیسی را می­سازد. در جریان حرکت بر روی قطر دایره شکم خود را با ارتعاشات جانبی به حرکت در می­آورد. علاوه بر این در جریان این رقص مقداری از غذای آورده شده را به سایر زنبورهای اطراف خود ارائه می­دهد. تغییر وضعیت رقص زنبور از حالت رقصی دایره ­ای یا داسی به رقص ارتعاش شکم به طور آنی صورت نمی­گیرد، بلکه رقص­های حد فاصله آن­ها نیز انجام می­شود. رقص­های حد فاصل وقتی مشاهده می­شود که منبع غذا در فاصله بیش از ده متر و کمتر از یکصد متر از کندو قرار داشته باشد.

رقص ارتعاش شکم از موقعی که منبع غذا در فاصله 14 متری کندو قرار دارد شروع می­شود و هر چه فاصله بیشتر گردد، ارتعاشات شکم بیشتر شده و شکل رقص به رقص ارتعاش شکم بیشتر شباهت پیدا می­کند. بالاخره وقتی منبع غذا در فاصله 100 متری واقع گردد شکل رقص کاملاً از نوع ارتعاش شکم خواهد بود. در جریان رقص ارتعاش شکم اطلاعات متعددی بین زنبور رقص کننده و سایر زنبورها مبادله می­گردد از جمله:

فاصله تا منبع غذا

این زنبور هنگامی که شکم خود را به ارتعاش در می­آورد صداهایی منقطع با فرکانس کم که در حدود 250 هرتز است تولید می­کند. این صداها توسط گوش انسان قابل شنیدن نیستند. محققین دریافته ­اند که تعداد صداهای تولید شده در جریان رقص، رابطه مستقیم با فاصله منبع غذا از کندو دارد.

علاوه بر این احتمال دارد مدت زمان عبور زنبور از قسمتی از دایره در ارتباط با فاصله منبع غذا باشد. مثلاً تعداد دفعاتی که زنبور در مدت 15 ثانیه از خط مستقیم دایره (قطر دایره) عبور می­کند برای فواصل مختلف اندازه­گیری شده و این رابطه را نشان داده است.

جهت منبع غذا

تشخیص جهت منبع غذا و رد و بدل کردن اطلاعات مربوط به محل دقیق منبع غذا در داخل کلنی از نظر تکاملی برای زنبور عسل بسیار حائز اهمیت می­باشد. مطالعات محققین نشان داده است که زنبوری که منبع غذا را یافته است جهت آن را در جریان رقص­های ارتعاش شکم به سایرین اطلاع می­دهد.

نحوه مبادله این اطلاعات بدین طریق است که محققین دریافتند که جهت خط مستقیم رقص زنبور در طول روز تغییر می­کند و این تغییر جهت همبستگی نزدیکی با تغییر جهت خورشید در طول روز دارد. ضمناً مشخص گردید وقتی که خورشید در جهت حرکت عقربه­ های ساعت تغییر جهت می­دهد جهت محور مستقیم رقص با همان زاویه ولی برعکس جهت حرکت عقربه­ های ساعت می­باشد.

اگر منبع غذا کاملاً در جهت خورشید باشد، جهت خط مستقیم رقص به طور عمودی و به طرف پایین خواهد بود.برای درک بهتر موضوع پیشنهاد می­شود خود را در محل کندو فرض کرده و موقعیت خورشید، کندو و منبع غذا را در یک سطح فرض نمایید.

در صورتی که منبع غذا به طرف چپ یا به طرف راست خورشید با زوایای مختلف باشد در این صورت جهت حرکت زنبور روی خط مستقیم رقص نسبت به خط عمود (نیروی جاذبه زمین) روی شان به طرف چپ یا راست با زاویه­ای به همان نسبت خواهد بود.

مثال: منبع غذا در سمت خورشید و حدود 45 درجه در طرف چپ آن قرار گرفته است. در این صورت خط مستقیم رقص زنبور در حدود 45 درجه طرف چپ خط عمود (نیروی جاذبه زمین) به طرف بالا می­باشد. بدین ترتیب در صورتی که منبع غذا در سمت خورشید به طرف چپ یا به طرف راست آن با هر زاویه­ای باشد جهت خط مستقیم رقص زنبور عسل با همان زاویه به طرف چپ یا به طرف راست خط عمود به طرف بالا خواهد بود.

در صورتی که منبع غذا در سمت مخالف خورشید با هر زاویه­ای که به طرف راست یا چپ آن باشد جهت خط مستقیم رقص با همان زاویه به طرف راست یا چپ خط عمود ولی به طرف پائین خواهد بود. مثلاً منبع غذا در سمت مخالف خورشید با زاویه 135 درجه در طرف چپ آن قرار گرفته. در این صورت محور مستقیم رقص با خط عمود در طرف چپ آن زاویه 135 درجه به طرف پایین تشکیل می­دهد.

مثال دیگر، منبع غذا در سمت مخالف خورشید و با زاویه 90 درجه در طرف چپ قرار دارد. در این صورت خط مستقیم رقص به طرف مخالف خورشید و در طرف چپ خط عمود با زاویه 90 درجه نسبت به خط عمود خواهد بود. با اطلاعات فوق می­توان جهت منبع غذا را تشخیص داد.

مورد اطلاعاتی دیگری که در جریان رقص زنبور عسل مبادله می­شود عطر و بوی مخصوص گل­هاست. شواهد زیادی در دست است که نشانگر این است که عطر و بوی گل­ها در جریان چرای زنبور به لایه مومی و کیتینی بدن زنبور نفوذ کرده و هنگامی که این زنبور در کندوی خود اقدام به رقص می­کند سایر زنبوران این بود را تشخیص داده و در هنگام جستجو در مزارع نسبت به گل­هایی که همان عطر و بو را داشته باشند عکس ­العمل نشان می­دهند. ضمناً زنبوران رقص کننده از طریق مبادله شهد به سایر زنبوران ، عطر آن را به آن­ها مشخص می­کنند و این عطر در هنگام جستجو در مزارع کمک شایانی برای یافتن منبع غذاست.

یکی دیگر از اطلاعات مبادله ­ای بین زنبوران رقصنده و سایر زنبوران، موقع فراوانی غذاست. به عبارت دیگر بسیاری از گونه ­های گیاهی شهد و گرده را در موقع معینی از روز و در مدت کوتاهی تولید می­کنند. هنگام رقص زنبور در کندو مبین موقع فراوانی منبع غذاست و زنبور این موقع را به خاطر می­سپارد.

اطلاعات مربوط به مقدار غذا یعنی کمیت آن از طریق تعداد زنبورهای رقص کننده در داخل کندو و همچنین تعداد رقص­های هر زنبور و شدت و سرعت رقص و دوام رقص مبادله می­گیرد. در صورتی که مقدار غذا در مزارع و باغات فراوان باشد زنبور رقص کننده سریعاً محموله خود را تخلیه کرده و از کندو خارج می­شود و دوباره زودتر مراجعه می­کند و بدین طریق تعداد رقص­های زنبور زیادتر می­شود.

اطلاعات مربوط به خطرات موجود در مزارع و باغات به طور غیر مستقیم مبادله می­شود. مثلاً خطرات مربوط به سموم، شکارچی­ها و غیر موجب عدم بازگشت زنبور چرا کننده شده و یا موجب می­شود که زنبور رفتار طبیعی خود را از دست داده و دیگر قادر به تحریک کردن سایر زنبوران برای مراجعه به محل مورد نظر وی نخواهد بود.

کلیه روش­های مکالمه در مورد گرده و شهد یکسان است. به جز اینکه گرده را مثل شهد بین سایرین مبادله نمی­کند. عده­ای از گیاهان هم شهد و هم گرده تولید می­کنند. عده­ای دیگر فقط شهد و یا فقط گرده تولید می­کنند و عده­ای دیگر به مقدار بیشتر شهد و یا به مقدار بیشتر گرده و مقدار کمتری شهد و یا گرده تولید می­کنند. علاوه بر این بیشتر زنبوران چرا کننده هم شهد و هم گرده را توأماً جمع ­آوری می­کنند.

چون سمت حرکت خورشید در هنگام مبادله اطلاعات توسط زنبور رقص کننده اهمیت دارد به نظر می­رسد موقعی که آسمان ابری باشد زنبور قادر به مبادله اطلاعات نیست. البته این موضوع صحیح نیست زیرا مقداری از نور ماوراء بنفش از ابرها عبور کرده و زنبور قادر به دیدن آن می­باشد و بنابراین حتی در موقعی که آسمان ابری است زنبور می­تواند تبادل اطلاعات نماید.

ممکن است این سؤال پیش آید که زنبوران چرا کننده که اولین بار منبع غذا را کشف می­کنند چگونه به این منابع دست می­یابند. در اصطلاح عده­ای از زنبوران «بی تجربه» که قبلاً هم هیچگونه اطلاعی از دیگر زنبوران نگرفته­ اند بنه نام «زنبورهای پیش آهنگ» از کندو خارج شده و از هر جهت برای جستجوی منبع غذا به پرواز درمی ­آیند. این زنبوران پس از یافتن منبع غذا به همان ترتیب که شرح داده شد به کندو بازگشته و اطلاعات خود را در اختیار سایرین قرار می­دهند. شواهدی دال بر تبادل اطلاعات در مورد ارتفاع منبع غذا از سطح زمین، رنگ گل­ها و غیره توسط زنبورها وجود ندارد.

عوامل مختلف در طبیعت موجب تحریکات مختلف شده و یا درجات مختلف تحریک را در زنبور به وجود می ­آورند، مثل درجه شیرینی شهد گل­ها، کم و یا زیادی بوی گل­ها، فاصله منبع غذا نسبت به کندو و غیره. هر چه درجه شیرینی شهد بیشتر باشد رقص زنبور عسل شدت بیشتری خواهد داشت و بالعکس.

هر چه غلظت بوی گل­ها زیادتر باشد درجه تهییج کمتر و در غلظت کم ­بود یا عطر گل­ها درجه شدت رقص بیشتر است. هر چه فاصله منبع غذا تا کندو کمتر باشد باز هم شدت رقص زنبور عسل بیشتر است.

علاوه بر رقص­های فوق الذکر در مورد چرای زنبور، در داخل کندو رقص­های بسیاری مشاهده شده­اند که معنا و مفهوم آن­ها کاملاً روشن نشده است ولی برای عده­ای از آن­ها اسامی خاصی گذاشته ­اند مثل رقص اعلان خطر، رقص تمیز کردن لانه، رقص شادی، رقص ماساژ و غیره. در این رابطه مشخص شده که رقص اعلان خطر، موقعی که شهد آورده شده مسموم باشد مشاهده می­گردد.

همچنین رقص تمیز کردن لانه، موقعی که در داخل کندو و موادی از قبیل گرد و خاک، مو و مواد خارجی باشد به مورد اجرا گذاشته می­شود. رقص شادی، وقتی اجرا می­شود که شرایط داخلی کندو در حد مناسب باشد. هنگام انجام رقص ماساژ، یکی از زنبورها روی سطح شان، سرش را به طور خاصی خمیده می­کند و زنبورهای اطراف او شروع به لمس کردن وی کرده و اقدام به ماساژ آن می­کنند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی