هر آنچه که در مورد واکسیناسیون مرغداری گوشتی باید بدانیم

4 سال پیش

برای آماده کردن دستگاه ایمنی پرندگان به منظور مقابله با بیماریهای عفونی، از واکسیناسیون مرغداری گوشتی ، به روشهای مختلف استفاده می شود.واکسیناسیون همیشه کاری زمان بر و سنگین بوده که به روش های مختلفی انجام میشود. در ادامه به واکسیناسیون مرغداری گوشتی و روش های آن و همچنین هر کدام داری محاسن و معایبی هستند که به آن می پردازیم .

واکسن ها را می توان به دو دسته عمده تقسیم کرد:

١- واکسن های زنده؛ ممکن است از عامل غیر بیماریزا تهیه شده باشد، مانند هرپس ویروس بوقلمون یا HVTبر ضد بیماری مارک. همچنین ممکن است از عامل بیماریزا با حدت کم تشکیل شده باشد، مثل واکسن B₁ بر ضد بیماری نیوکاسل. یا امکان دارد که واکسن زنده از عامل ضعیف شده یا به اصطلاح، تخفيف حدت یافته تشکیل یابد، مانند واکسن H₁₂₀ بر ضد برونشیت عفونی.

واکسن های زنده، محاسنی دارند که برخی از آنها عبارتند از: اولاً به راحتی و در زمان کوتاهی به صورت اسپری یا آشامیدنی، در سطح وسیعی بکار می روند. ثانياً هم سبب ایمنی موضعی یا مخاطی و هم ایمنی عمومی میشوند. ثالثاً در بدن پرنده، تکثیر یافته و از راه تنفس و مدفوع در محیط پخش شده و بدین طریق، موجب ایجاد ایمنی در سطح گله می شوند. البته واکسن های زنده، معایبی نیز دارند که بعضی از آنها بدین شرح می باشد: اولاً بیشتر واکسن های زنده سبب واکنش های بعد از واکسیناسیون می شوند، به ویژه اگر در جوجه های جوان به عنوان اولین واکسن بکار بروند. ثانیاً معمولاً منووالان می باشند، یعنی حاوی یک سویه از ویروس یا باکتری عامل بیماری هستند. ثالثاً در هنگام استفاده از واکسن های زنده، احتمال ایجاد شکل خفیف بیماری وجود دارد. رابعاً برای کم کردن استرس و اخذ نتیجه مطلوب، بهتر است بین تزریق دو واکسن زنده، ۵- ۴ روز فاصله باشد و این امر، نوعی محدودیت به شمار میرود. خامساً واکسن های زنده، معمولاً به شکل لیوفیلیزه تهیه می شوند و در حمل و نقل آنها بایستی زنجیره سرد، به دقت رعایت گردد و حتماً در دمای نزدیک به نگهداری شوند، در غیراین صورت، واکسن ها غیرفعال می گردند.

٢- واکسن های کشته؛ این نوع واکسن ها به نام واکسن های غیر فعال و روغنی معروفند و متشکل از ویروسهای کشته یا باکترین ها می باشند که برای طولانی کردن اثر آنها، از مواد همراه یا Adjuvant مانند هیدروکسید آلومینیوم یا روغن های معدنی استفاده می شود. محاسن واکسن های کشته عبارتند از: اول اینکه ایجاد بیماری حتی به شکل خفيف نمی نمایند. دوم اینکه ایمنی بالا، طولانی مدت و یکنواخت ایجاد می کنند. سوم این که امکان تهیه واکسن پلی والان بر ضد چند سویه ویروس یا باکتری وجود دارد، مانند واکسن دوگانه نیوکاسل – گامبورو یا واکسن سه گانه نیوکاسل – برونشیت – EDS(سندرم کاهش تولید تخم مرغ). چهارم اینکه حمل و نقل و نگهداری آنها نسبتاً آسان است. پنجم اینکه معمولاً به عنوان بوستر یا یادآور مصرف شده و بعد از آن، نیاز به واکسیناسیون مجدد نمی باشد.

واکسن های کشته معایبی دارند که اهم آنها به قرار ذیل می باشد: اولاً فقط تزریقی هستند و از راه تزریق در عضله سینه یا ران یا تزریق زیرجلدی در زیر پوست گردن یا سینه استفاده می شوند. ثانياً تزریق آنها نیاز به افراد باتجربه دارد و کاری وقت گیر و مشکل است.

ثالثاً فقط ایمنی عمومی ایجاد می کنند و برخلاف واکسن های زنده، ایمنی مخاطی و موضعی به وجود نمی آورند.

راههای استفاده از واکسن ها عبارتند از:

۱- آشامیدنی؛ خیلی از واکسن های زنده به این روش مصرف می شوند. خوبی این روش آنست که واکسن به همراه آب آشامیدنی هم وارد دستگاه گوارش می گردد و هم از طریق شکاف کام سخت دهان (choana)به قسمت های فوقانی دستگاه تنفس راه می یابد.

در واکسیناسیون به روش آشامیدنی، باید به نکات زیر توجه نمود:

برای اطمینان از اینکه همه پرندگان واکسن دریافت می کنند، باید پرندگان را در آب و هوای گرم، یک ساعت و در فصول سرد، دو سه ساعت تشنه نگه داشت و در صورت امکان، تعداد آبخوری ها را افزایش داد تا پرندگان به طور کامل آب حاوی واکسن را بخورند.
همه آبخوری ها باید به خوبی شستشو و تمیز شوند تا مواد آلی موجود در آنها سبب جذب مادة مؤثرة واکسن نشده و از خاصیت ایمنی زایی واکسن کاسته نگردد. در این مرحله، به منظور جلوگیری از واکنش مواد ضدعفونی کننده با واکسن محلول در آب، نباید از مواد ضدعفونی کننده برای تمیز کردن آبخوریها استفاده نمود.
آب مورد استفاده در تهیه واکسن محلول در آب، باید کیفیت بالایی داشته باشد و فاقد ماده ضدعفونی کننده، املاح و فلزات سنگین باشد. از آب مشروب شهری، به علت داشتن کلر، نباید برای تهیه محلول واکسن استفاده نمود و در صورت اجبار برای استفاده از آب کلردار، باید آب را جوشاند و خنک کرد یا دو سه ساعت در فضای باز و در معرض تابش نور خورشید قرار داد تا کلر محلول در آب خارج گردد.
مقدار آب مورد نیاز برای تهیه واکسن، بستگی به سن گله و فصل، دارد و متفاوت است ولی می توان به عنوان راهنما، الگوی ذیل را مدنظر قرار داد: برای جوجه های باسن یک هفته، یک هزار دز واکسن در هفت لیتر آب حل شود. برای جوجه های با سن دو سه هفته یک هزار دز واکسن در پانزده لیتر آب حل شود. برای جوجه های باسن چهار تا هشت هفته، یکهزاردُزواکسندر۲۵ لیتر آب حل گردد. برای جوجه های با سن بالاتر از هشت هفته، یک هزار دز واکسن در چهل ليتر آب حل شده و در اختیار پرندگان قرار گیرد.
می توان از شیرخشک کم چرب به میزان ۳-۲ گرم در هر لیتر مایع واکسن یا از شیر پس چرخ به مقدار ۱- 5/0 لیتر در هر ده لیتر آب حاوی واکسن، به عنوان تثبیت کننده و محافظت کننده واکسن استفاده نمود.
بهتر است آبخوريها پلاستیکی باشد چون ممکن است فلزات با واکسن واکنش داده و از تأثیر واکسن کاسته شود.
مایع واکسن آماده شده، باید هر چه زودتر به مصرف طيور برسد و باید از نگهداری آن خودداری نمود، زیرا واکسن های آشامیدنی معمولاً از نوعزنده هستند و در محیط بیرون از ویال واکسن و دمای بالای ، عمر کوتاهی دارند.
بهتر است آب حاوی واکسن در عرض نیم ساعت به مصرف پرندگان برسد ولی اگربیش از این مدت نیز باقی بماند، نباید آب را عوض کرد، بلکه باید صبر نمود تا باقی آب حاوی واکسن نیز توسط طیور خورده شود.

۲- اسپری؛ یکی دیگر از روشهای بکارگیری واکسن های زنده اسپری کردن است. در این روش، بسته به سن پرنده، به یکی از طرق زیر عمل می شود:

در کارخانه های جوجه کشی، دستگاه مخصوصی برای اسپری کردن واکسن بر روی جوجه های تازه هچ شده وجود دارد. همچنین در مرغداری ها می توان این کار را با استفاده از آب پاشهای دستی که در آرایشگاه ها وجود دارد، انجام داد. در این روش، یک هزار دز واکسن را در ۳۰۰ سی سی آب مقطر حل کرده و در ارتفاع پنجاه سانتی متری بالای سر جوجهها، بر روی کارتن های حاوی جوجه های یک روزه اسپری می کنند. در این روش، باید قطر ذرات اسپری شده از ده میکرون بیشتر باشد، به همین جهت، اسپری قطره های درشت (CoarseSpray) می گویند.
جوجه های با سن دو تا چهار هفته را می توان با سمپاشهای پشتی، اسپری کرد، به این ترتیب که هر یک هزار دز واکسن را در نیم لیتر آب حل نموده و از ارتفاع نیم متری بالای سر جوجه ها اسپری مینمایند. در این روش هم، قطر ذرات باید بیشتر از ده میکرون باشد.
پرندگان بالغ را می توان با دستگاه مه پاش که ذراتی به قطر پنج میکرون تولید می کند، واکسینه نمود. در این روش، یکهزار دز واکسن در یک تا دو لیتر آب، ترجیحاً آب مقطر، حل شده و از ارتفاع یک متری بالای سر پرندگان اسپری می گردد. چون در این روش، قطر ذرات اسپری، کم است. به آن، اسپری ریز (Fine Spray)یا Aerosol گفته میشود.
در روش اسپری کردن واکسن، باید نکات زیر را رعایت نمود:
در پرندگان مبتلا به بیماریهای تنفسی، استفاده از این روش، مجاز نمی باشد.
باید توجه داشت که قطر ذرات متناسب با سن پرندگان باشد، وگرنه واکسیناسیون، واکنش های شدیدی در پی خواهد داشت.
برای اینکه ذرات واکسن توسط طیور به طور کامل استنشاق شود، توصیه می گردد در حین اسپری کردن واکسن و نیم ساعت بعد از اتمام واکسیناسیون، هواکشها خاموش بوده و پنجره ها بسته باشند.
برای کم کردن تحرک پرندگان در هنگام اجرای واکسیناسیون به روش اسپری، بهتر است حتی الامکان از شدت نور سالن کاسته شود.
در سیستم پرورش بر روی بستر، برای اینکه طیور متفرق نشوند، بهتر است با کشیدن فنس یا حصار توری، پرندگان را در قسمتی از سالن محصور نمود تا اسپری کردن واکسنی روی آنها راحت تر انجام بگیرد.

۳- قطره چشمی؛ مؤثرترین روش واکسیناسیون واکسن های زنده، روش قطره چشمی می باشد، زیرا مطمئن هستیم که یک قطره از مایع واکسن که حاوی یک دز واکسن است توسط پرنده دریافت می شود. در این روش باید به نکات زیر توجه نمود

بهتر است برای تهیه مایع واکسن، از آب مقطر یا سرم فیزیولوژی استریل استفاده کرد وگرنه احتمال ایجاد عفونت در بافت چشم وجود دارد.
اندازه قطره با اندازه چشم پرنده متناسب باشد، این امر سبب می گردد. قطرة حاوی واکسن، به طور کامل جذب چشم شود.
نباید نوک قطره چکان با چشم تماس پیدا کند، زیرا باعث ایجاد حساسیت در کره و ملتحمة چشم شده و عفونت احتمالی را از چشم پرنده ای به چشم پرندة دیگر منتقل می کند.
چون این روش، مستلزم آنست که تک تک پرندگان را در دست نگه داشت و قطره را در چشم ریخت، باید از کادر مجرب بهره گرفت تا کمترین تنش به طیور وارد گردد.

4– قطره بینی؛ این روش چندان رایج نیست و شبیه روش قطره چشمی می باشد. در واکسیناسیون با قطره بینی، با یک انگشت، یک سوراخ بینی را می گیرند و قطره را در سوراخ دیگر می چکانند.

5- تزریق؛ همه واکسن های کشته و برخی واکسن های زنده مانند مارک و آرتریت ویروسی، به روش تزریق از راه عضله سینه یا ران، یا تزریق در زیر جلد ناحیه گردن یا سینه، بکار می روند. معمولاً برای تزریق از سر سوزن شماره ۲۰ با طول 25/1سانتی متر استفاده می گردد. چون در این روش، تک تک پرندگان را در دست میگیرند و واکسن را تزریق می کنند، باید از کادر مجرب و آزموده استفاده نمود تا هم واکسیناسیون به درستی انجام شود و هم استرس کمتری به پرندگان وارد شود.

6- تلقیح در بال؛ این روش فقط برای تزریق واکسن آبله و گاهی واکسن آنسفالومیلیت پرندگان بکار می رود. برای تزریق واکسن آبله طیور، یک هزار دز واکسن را در ۱۵ سی سی آب مقطر و ۵ سی سی گلیسیرین حل می کنند و از سوزن های U شکل مخصوصی استفاده می نمایند. سوزن مخصوص را در مایع واکسن فرو برده و سپس در پوست ناحيه مثلثی بال، که فاقد رگهای بزرگ است، وارد می کنند، به طوری که از طرف دیگر بال خارج شود. یک هفته تا ده روز بعد، ده درصد پرنده های واکسینه شده را کنترل می کنند، اگر واکسیناسیون بدرستی انجام شده باشد، در محل تلقیح، یک یا دو ندول سفت به اندازه دانه برنج لمس می شود. در این صورت گفته می شود که اصطلاحاً واکسن گرفته است وگرنه باید واکسیناسیون را در سطح گله تکرار نمود.

گاهی واکسن آبله به شکل مالش در محل ریشه پرها بکار می رود. در این حالت، ۱۵ -۱۰ پر از جلوی ران را میکَنند و برس پلاستیکی مخصوص را در مایع واکسن فرو می برند و روی ریشه پرها میمالند. در موقع کندن پرها بایستی دقت نمود که از محل ریشه پرها خون جاری نشود، چون از جاهایی که خون جاری می شود، واکسن خارج شده و واکسیناسیون کم اثر یا بی تأثیر خواهد شد.

واکسیناسیون به هر روشی که انجام شود، باید نکات عمومی ذیل را مدنظر قرار داد تا واکسیناسیون با موفقیت توأم باشد:

– فقط پرنده های سالم واکسینه شوند و از واکسیناسیون طيور بیمار یا تحت استرس خودداری نمود.
– همه توصیه های شرکت سازنده واکسن، به دقت مطالعه و به کار گرفته شود.
– به تاریخ انقضا و شماره تولید (Batch)واکسن دقت نمود و آنها را یادداشت کرد تا در صورت بروز هرگونه واکنش نامطلوب، سلامت واکسن مصرفی، قابل پیگیری باشد.
– از واکسن های تاریخ گذشته با آنها که در حمل و نقل و نگهداریشان زنجیره سرد رعایت نشده، نباید استفاده نمود.
– باقی مانده واکسن های مصرف شده باید به طور اصولی معدوم شوند، در غیر این صورت، سبب اشاعه و انتشار عامل بیماری خواهند شد.
– همه جعبه ها و ویال های خالی واکسن، باید سوزانده شوند.
– راهنمای استفاده از واکسن را به دقت مطالعه نمود و بعد از واکسیناسیون، به توصیه های مندرج در بروشور یا دفترچه واکسن، عمل کرد.
– باید صبر کنیم تا دمای واکسن کشته یا غیرفعال یا روغنی، به ۲۰ – ۱۸ درجه سانتی گراد برسد و بعد، آن را تزریق نماییم. میتوان پس از اینکه ویالهای واکسن را از جوار یخ خارج کردیم، مدتی در دمای اتاق قرار دهیم تا درجه حرارت آن به ۲۰ – ۱۸ درجه سانتی گراد برسد.
– برای موفقیت در اجرای واکسیناسیون، باید با دقت و حوصله، این کار را انجام داد و از هر نوع شتاب زدگی اجتناب ورزید.
– هیچ برنامه واحدی برای همه مناطق کشور، قابل توصیه و تجویز نیست و بسته به نوع بیماریهای شایع و شدت شیوع آنها در یک منطقه، برنامه واکسیناسیون، پیشنهاد و اجرا می گردد. به عنوان مثال، یکی از برنامه های واکسیناسیون یک واحد پرورش جوجه گوشتی در مقطع زمانی خاصی، به این قرار بوده است، روز چهار، واکسن تزریقی دوگانه نیوکاسل و آنفلوانزا؛ روز هشت، واکسن قطره چشمی B₁ یا کلون بر ضد بیماری نیوکاسل؛ روز پانزده، واکسن آشامیدنی گامبورو یا IBDL؛ روز بیست و دو، واکسن آشامیدنی کلون سی؛ هر هفته یا ده روز یک بار، واکسن آشامیدنی B₁برضد نیوکاسل.

واکسن قطره چشمی

همانطور که گفته شد، برنامه واکسیناسیون در هر واحد پرورش جوجه گوشتی بسته به منطقه و نوع بیماریهای شایع، توسط دامپزشک فارم تعیین می گردد و در مقاطع زمانی مختلف، ممکن است متغیر باشد. گاهی بعد از واکسیناسیون، ایمنیت مورد انتظار به دست نمی آید و آزمایش های سرمی و سنجش آنتی بادی ها نشان میدهد که سیستم دفاعی بدن به خوبی تحریک نشده است.

شکست واکسیناسیون می تواند به یکی از علت های زیر باشد:

حضور آنتی بادی های مادری در خون جوجه که موجب ایجاد تداخل میان آنتی بادی یا پادتن و عامل بیماری موجود در واکسن می شود.
وجود بیماری و ضعف سیستم دفاعی بدن، موفقیت واکسیناسیون را کاهش میدهد، مخصوصاً اگر بیماری از نوع سرکوبگر ایمنی باشد، مانند کم خونی عفونی، آلودگی با نوعی سموم قارچی به نام آفلاتوکسینها، گامبورو و مارک.
کمبودهای تغذیه ای به ویژه کمبود پروتئین و ویتامین A و E.
عدم رعایت زنجیره سرد در حین حمل و نقل و نگهداری واکسن.
راه مصرف نادرست و در کمتر از حد توصیه شده و استفاده از حلال نامناسب، همگی منجر به شکست واکسیناسیون می گردند.

در پرندگان نیز مانند اغلب گونه های مهره دار دیگر، پادتن های مادری به موجود نوزاد منتقل می گردد، هر چند انتقال پادتن های مادری در طیور از طریق تخم مرغ به جوجه انجام میشود و تنها آنتی بادی منتقل شده ایمونوگلوبولین نوع G می باشد. اینگونه ایمنی انتقال یافته از مادر به نوزاد را ایمنی غیرفعال مینامند. معمولاً پادتن های مادری تا سن سه هفتگی جوجه ها موجودند و از آن پس، از بین می روند. در جوجه های گوشتی، به علت سرعت بالای رشد، آهنگ کاهش پادتن های مادری سریع تر است و حال آنکه در نیمچه های تخمگذار یا پولتها، مقدار پادتن های مادری، به آرامی کاهش می یابد. گفته میشود عیار پادتن های مادری، در سه روز اول زندگی جوجه، کم نمی شود زیرا در این مدت، کاهش آنتی بادی مادری با جذب پادتن های موجود در کیسه زرده، جبران می گردد.

جوجه هایی که عیار ایمونوگلوبولین G در سرم خون آنها پایین تر از حد معمول است، موجب اخلال در برنامههای واکسیناسیون و شکست آن می گردند زیرا از یکسو فاقد مقدار کافی پادتن های مادری بوده و در مقابل عوامل بیماریزای محیطی، حساس هستند و از سوی دیگر، مقادیر کم آنتی بادی مادری در سرم خون این جوجه ها، مانع ایجاد پاسخ ایمنی مناسب در برابر واکسن های تجویز شده می گردد. زمان انجام واکسیناسیون در جوجه ها بایستی با سطح ایمنی غیرفعال یا ایمنی مادری، متناسب باشد، مثلاً اگر در سرم خون جوجه ها، مقدار پادتن های مادری بر ضد یک عامل بیماریزا بالا باشد و واکسن آن بیماری در دو هفته اول زندگی تجویز گردد، ممکن است پادتن های مادری موجب خنثی شدن پادگن یا آنتی ژن موجود در واکسن شده و عملیات واکسیناسیون ناکام بماند. چون عیار پادتن های مادری در سرم خون همه جوجه های یک گله، یکسان نیست، معمولاً واکسیناسیون جوجه ها در دو سه هفته اول زندگی، با موفقیت صددرصدی همراه نمیشود. البته باید توجه داشت که این مطلب درباره واکسیناسیون عمومی صدق می کند و مثلا در مورد واکسن برونشیت که در یک روزگی به روش اسپری یا قطره چشمی بکار می رود، مصداق ندارد، زیرا این روش واکسیناسیون، موجب تحریک سیستم ایمنی موضعی میگردد و ارتباطی با پادتنهای سرم خون ندارد. پادتن های ترشح شده در اشک، از طریق مجرای چشمی – بینی به حلق و دهان راه می یابند و موجب ایمنی دستگاه تنفس، خصوصاً قسمت فوقانی دستگاه تنفس، یعنی حلق و دهان می شوند.

از عوامل دیگر شکست واکسیناسیون که بیشتر نیز به آنها اشاره شد، وجود بیماریهای عفونی در گله، مسمومیت غذایی با سموم قارچی موسوم به آفلاتوکسین ها و وجود استرس در سطح گله میباشد. در جوجه های گوشتی، آفلاتوکسینها موجب تضعیف دستگاه دفاعی بدن و کاهش تعداد لمفوسیت های نوع B موجود در بورس فابرسیوس می شوند.

عوامل تضعیف کننده یا سرکوبگر ایمنی از جمله ویروس عامل گامبورو، مارک، کم خونی عفونی جوجه ها و ویروسهای دیگر، پاسخ ایمنی پرندگان را نسبت به آنتی ژن موجود در واکسن کاهش می دهند و در نتیجه آنتی بادی کمتری تولید می گردد و حساسیت پرنده در برابر تکثیر ویروس یا عامل بیماریزای دیگر، در سطح پایینی باقی می ماند. یک مثال خوب از این موضوع، بالا بودن میزان بروز بیماری نیوکاسل در مناطقی است که همیشه با بیماری گامبورو دست به گریبان هستند، به عبارت دیگر، ویروس عامل گامبورو به عنوان سرکوبگر ایمنی جوجه، مانع موفقیت برنامه واکسیناسیون بر ضد بیماری نیوکاسل می گردد.

یکی دیگر از عوامل شکست واکسیناسیون، استرس می باشد. با توجه به اینکه، خود واکسیناسیون نوعی استرس محسوب می گردد و در طی انجام هر برنامه واکسیناسیون، تنش در سطح گله ایجاد می شود، باید با اعمال مدیریت صحیح، سطح استرس را به حداقل ممکن کاهش داد و با صلاحدید دامپزشک فارم، ویتامین و آنتی بیوتیک تجویز شده را طبق دستور بکار گرفت تا نتیجه مطلوب از اجرای واکسیناسیون حاصل گردد.