رفتار گوسفند اصولاً از تغییر شرایط جغرافیائی محیط زندگی این حیوان متأثر می گردد. یعنی حیوان خود را با تغییرات جوی آنچنان سازگار نموده است که بتواند در طبیعت، نسل خود را حفظ نماید. بدین منظور فصل زایش هنگامی است که علوفه محیط حیوان، در حال رشد باشد تا بدین ترتیب حیوان بتواند برای رشد بره ­های خود به اندازه کافی، علوفه در دسترس داشته باشد. فصل جفت گیری و قوچ اندازی در گله، در اغلب نقاط ایران معمولاً اوایل پائیز و زایش هنگام بهار است و طبیعتاً بهار فصلی است که علوفه فراوان در اختیار حیوان قرار می گیرد. در نقاطی که فصول سال برای گله به علت مهاجرت گله داران از هم مجزا نبوده و علوفه بطور دائم در اختیار حیوان قرار دارد فصل قوچ اندازی محدود نبوده و قوچ همیشه درگله رها می شود و زایش سالی دوبار انجام می شود، درمجموع هر میش در هر دو سال سه مرتبه زایش خواهد داشت . در این پست به جفت گیری طبیعی در گوسفند و تلقیح مصنوعی گوسفند و فلاشینگ گوسفند را بررسی می کنیم.

انواع جفتگیری در گوسفند :

جفت گیری درگوسفند به دو طریقه جفت گیری طبیعی در گوسفند و مصنوعی امکان پذیر است.

۱- ۵ – جفت گیری طبیعی در گوسفند :

رفتار جنسی و جفت گیری طبیعی در گوسفند بسیار متغییر است و بستگی به شدت تحریک جنسی حیوان دارد. دفعات جفت گیری در قوچ ها از ساعتی یک بار تا ساعتی ده بار متغییر می باشد. در اوایل فصل جفتگیری که حرارت جنسی قوچ زیاد می باشد، تعداد دفعات جفتگیری زیاد است ولی بعداً کم می شود. بهرحال قدرت جنسی قوچ، به عوامل مختلف بستگی دارد که عبارتند از تغذیه، سن، نژاد ، خصوصیات ژنتیکی ، درجه حرارت و رطوبت. تعداد میش­هائی که در فصل قوچ اندازی در اختیار هر قوچ قرار می دهند در درجه اول به تجربه دامدار بستگی دارد. بعلاوه باید توجه داشت در نژادهائیکه خوب تغذیه شده اند درمنطلقه سرد سیربه ازای هررأس قوچ ،حتی می­توان ۸۰ رأس میش بکار گرفت درصورتیکه این تعداد د روضعیت معمولی بطور متوسط بین ۲۰ تا ۵۰ رأس می باشد. دربرخی نقاط مانند شمال ایران بعلت اینکه فصل قوچ اندازی و جفت گیری طبیعی در گوسفند حدود خردادماه بوده و مصادف است با گرما و رطوبت زیاد لذا بازاء هر ۱۰ تا ۲۰ رأس ميش يك رأس قوچ درگله رها می کنند .چنانچه دنبه حیوان بیش از اندازه بزرگ باشد بهتر است به روش تلقیح مصنوعی حیوان را با رور نمود.

هنگام جفت گیری طبیعی در گوسفند ، قوچ­های نژاد دنبه دار بطور غریزی پشت میش زانو می زنند و ابتدا دنبه میش را با سینه خود بالا زده و سپس عمل جفتگیری را انجام می دهند. نظر به اینکه در نژادهای دنبه دار، قوچ بایستی انرژی زیادی صرف نماید لذا تغذیه حیوان را در جفت گیری طبیعی در گوسفند باید با دقت مورد توجه قرار دهند تا از نظر انرژی و پروتئین و املاح معدنی کمبودی نداشته باشد.

۵-۲- تلقیح مصنوعی گوسفند :

یکی دیگر از طرق باروری میش ها، تلقیح مصنوعی است که در برخی از کشورها مثل شوروی با موفقیت انجام شده و در برخی دیگر فقط جنبه آزمایشی دارد. این روش بیشتر در مواقعی بکار می رود که بتوان آنرا با برنامه همزمان کردن فحلی توام نمود. از نظر اصلاح نژاد، تلقیح مصنوعی وقتی با ارزش است که قوچ انتخاب شده از نظر انتقال صفات ممتاز باشد. تلقیح مصنوعی گوسفند به ترتیب زیر انجام می­شود:

الف- جدا کردن میش­های فحل: برای این کار هنگام قوچ اندازی معمولاً میش­ها را در واحدهای 50 تائی شب­ها در یک آغل جای می دهند و در بین آنها قوچ آزمایشی می اندازند. قبلاً به شکم قوچ مزبور شکم بند مخصوص برای کنترل جفتگیری می بندند و به سینه حیوان یک سینه بند می بندند و سپس ناحیه سینه را با ماده رنگی (مثل مخلوطی از روغن نباتی + لاجورد + آب) می مالند. بدیهی است که فقط میش های فحل به قوچ فوق اجازه جفتگیری خواهند داد. صبح روز بعد کلیه میش­هائی­که پشتشان رنگی شده است فحل هستند و می توان آنها را جدا نموده و در آغل جهت انجام تلقیح مصنوعی نگهداری نمود.

ب-طریقه اسپرم گیری: اسپرم گیری درگوسفند به سه روش امکان پذیر است که به ترتیب عبارتند از:

• جمع آوری اسپرم از داخل واژن میش: این طریق اسپرم گیری از ساده ترین روش­هاست. به این ترتیب که اجازه می دهند قوچ با میش (آماده شده) بطور طبیعی جفتگیری نماید. بهتر آنست که میش مزبور فحل نباشد زیرا واژن میش فحل، معمولاً دارای ترشحات سروزی فراوان بوده و همچنین دهانه رحم باز است و جمع آوری اسپرم مشکل خواهد شد. معمولاً واژن میش مورد استفاده را باید کاملاً پاک و تا آنجا که امکان دارد خشک نمود. بلافاصله پس از جفتگیری باید با پی پت استریل، اسپرم را جمع آوری نمود و تا حد امکان سعی شود که اسپرم عاری از آلودگی ناشی از ادرار و مواد خارجی باشد. برای هر قوچ باید یک میش بکار برده شود یا قوچ­ها را باید قبلاً به جفتگیری با میش­های غیر فحل عادت و سپس مورد استفاده قرار داد. این روش در حال حاضر مورد استفاده قرار نمی گیرد زیرا امکان آلودگی آن زیاد بوده از طرف دیگر مقداری از اسپرم در جدار واژن باقی می ماند.
• اسپرم گیری بوسیله واژن مصنوعی: واژن مصنوعی از یک لوله استوانه ای کائوچویی و یا فلزی ساخته شده که داخل آن خالی می باشد. بر روی آن، شیر مخصوص تعبیه شده است و از این راه می توان آب گرم یا سرد و هوا بداخل استوانه وارد نمود. در داخل استوانه مزبور یک لوله لاستیکی کشیده شده که از دو طرف روی لبه های آن تا خورده و محکم بسته شده و بدین ترتیب استوانه فوق دو جداره گردیده است. طول استوانه معمولاً حدود ۲۰ سانتی متر و قطر آن در حدود 5 سانتیمتر می باشد. لوله لاستیکی داخلی، دارای قطری معادل 3 تا 4 سانتی متر می باشد و طول آن نیز بستگی به نوع واژن مصنوعی دارد. در انتهای واژن یک قیف لاستیکی قرار داده می­شود. ممکن است لوله داخلی طویل بوده و از انتهای واژن بیرون آمده و عمل قیف لاستیکی را انجام دهد. قیف لاستیکی به مخزن جمع آوری اسپرم منتهی می­شود که حدود 5 سی­سی حجم دارد. دستگاه فوق داخل یک کیسه محافظ قرار می گیرد. دهانه واژن را با یک ماده روغنی، چرب و لغزنده می­نمایند و در عمل از وازلین استریل برای این کار می کنند. حرارت داخل واژن، تقریباً حدود ٤١ تا ٤٤ درجه سانتیگراد است و اندازه آن برای هر قوچ پس از آزمایشات متعدد بدست می آید. زیرا هر قوچ نسبت به درجه حرارت بخصوصی حساس است و بهترین اسپرم را از نظر تراكم اسپرماتوزوئیدها و حجم تولید می نماید. به همین خاطر یک هفته قبل از شروع تلقیح مصنوعی گوسفند ، بایستی قوچ­ها را کاملاً آماده بنمایند. روش فوق بهترین روش برای جمع آوری اسپرم می باشد و هم اکنون در اکثر نقاط دنیا از این روش استفاده می نمایند. معمولاً دوبار در روز از قوچ­ها می توان اسپرم گیری نمود.طریقه اسپرم گیری به این ترتیب است که عامل در یک سمت میش می نشیند و با دست مقابل واژن مصنوعی را در امتداد لگن قرار می دهد پس از اینکه قوچ روی میش قرار گرفت باید غلاف قضيب را گرفت و آنرا به داخل واژن هدایت نمود. قوچ با یک ضربه، اسپرم را به داخل لوله جمع آوری می ریزد. بلافاصله پس از اسپرم گیری باید لوله محتوی اسپرم را برای آزمایشات لازم به آزمایشگاه تلقیح مصنوعی فرستاد.
• اسپرم گیری با استفاده از الکتریسته: با این روش معمولاً از قوچ­هائی­که تحریک نمی­شوند ولی از لحاظ ژنتیکی فوق العاده پرارزش هستند اسپرم گیری می شود. این روش در سال ۱۹۳۶ بوسیله «گان» ابداع شده است. دستگاه­های لازم عبارتند از یک میله لاستیکی بطول 25 سانتیمتر و به قطر ۲ سانتیمتر که حلقه های فلزی با قطر 5/2 سانتیمتر روی آن نصب شده است این دستگاه از طریق یک ترانسفورماتور (مبدل) به جریانی از الکتریسته با ولتاژ ۱۱۰ و فرکانس 60 وصل می­شود. ولتاژ مورد احتیاج ۲ ولت به بالا ست برای اسپرم گیری میله فوق را چرب نموده و در رکتوم قوچ (بطور ایستاده) قرار می دهند سپس ولتاژ را با یک رئوستا افزایش می دهند. معمولاً قوچ در حدود بین 2 تا 8 ولت تحریک شده اسپرم می دهد. اسپرم حاصل از کیفیت کافی برخوردار است.
• کیفیت اسپرم و طرز رقیق کردن آن : حجم اسپرم در قوچ تقریباً بين 5/۰ تا ۱ سانتیمتر مکعب می باشد. در نژاد بلوچی حجم اسپرم بطور متوسط ۹/0 سی­سی گزارش شده است. تراکم اسپرماتوزوئیدها در اسپرم قوچ حدود سه میلیون در هر میلی متر مکعب می باشد که به تعداد دفعات اسپرم گیری در روز ارتباط دارد. pH اسپرم قوچ حدود 4/7 است و اسپرمی که تراکم اسپرماتوزوئیدهای آن زیاد باشد کمی واکنش اسیدی دارد. اسپرم تازه معمولاً کرمی رنگ می باشد. حدود 5 تا 15 درصد اسپرماتوزوئیدها در قوچ غیر نرمال بوده و از نظر باروری بی ارزش می باشند.

پس از اسپرم گیری معمولاً سعی می­شود همان روز اسپرم را جهت تلقیح میش های فحل استفاده نمایند زیرا کاهش باروری براثر نگهداری از همان ساعت­های اول شروع می شود. اسپرم را می توان در درجه حرارت پائین از صفر تا ۱۰ درجه بخوبی به مدت ۷ روز نگهداری نمود. معمولاً ظرف محتوی اسپرم را در پنبه می پیچند و در کنار یخ قرار می دهند. باین ترتیب می توان آنرا به مدت محدودی نگهداری نمود.

اسپرم قوچ را می توان به راحتی رقیق نمود و سپس برای تلقیح بکار برد و یا آنرا در یخچال نگهداری نمود. تجربه نشان داده است که اسپرم رقیق شده را بهتر از اسپرم طبیعی می توان نگهداری نمود. هنگام رقیق کردن باید دقت شود که هر واحد اسپرم محتوی ۱۰۰ تا 125 میلیون اسپرماتوزوئید زنده و فعال باشد. بعضی از کارشناسان معتقد هستند که این تعداد بایستی حدود 50 میلیون باشد.

محلول­هایی که برای رقیق کردن اسپرم قوچ بکار می روند عبارتند از:

۱- محلول بافر بعلاوه زرده تخم مرغ : در عمل ۲ گرم فسفات اسیدسدیم و ۲/0 گرم فسفات اسید پتاسیم را در صد سانتی مترمکعب آب مقطر حل و به نسبت مساوی با زرده تخم مرغ مخلوط می نمایند.

۲- سیترات بافر: برای تهیه آن دو قسمت محلول اسید بوریک دو درصد بعلاوه دو قسمت محلول کربنات اسید سدیم یک درصد را می توان به نسبت ۱ به ۳ با اسپرم مخلوط نمود.

۳- محلول شیر کم چربی + آنتی بیوتیک (یکی میلی گرم استرپتومایسین و 3000 واحد پنی­سیلین به ازاء هر سی­سی شیر)

معمولاً پس از اسپرم گیری یک قطره کوچک از اسپرم خالص را روی لام گذاشته و حرکت موجی اسپرماتوزوئیدها را که اصطلاحاً به آن حرکات مه پیچ می گویند زیر میکروسکپ با درشت نمائی مطالعه می­نمایند و سپس برروی لام دیگری که تو گود است یک قطره کوچک اسپرم می گذارند و در طرف دیگر آن یک قطره محلول رقیق کننده قرار می دهند. هنگامیکه محلول رقیق کننده و اسپرم مجاور هم قرار می گیرند، اسپرماتوزوئیدها به سمت محلول رقیق کننده حرکت می نمایند. با این کار می توان قابلیت تحرک انفرادی اسپرم ماتوزوئیدها را بررسی کرد.

نسبت رقیق کردن اسپرم برحسب کیفیت اسپرم تعیین می شود و طبق جدول بالا اسپرم را تا 4 برابر می­توان رقیق نمود.

چنانچه بخواهند اسپرم قوچ را جهت انجماد رقیق نمایند بایستی با روش­های رنگ آمیزی تعداد دقیق آنها را تعیین نمایند. لازم به یادآوری است که انجماد اسپرم قوچ باعث کاهش قدرت باروری اسپرم می شود و هنوز روش رضایت بخشی که بتواند عملاً مورد استفاده قرار گیرد کشف نگردیده است.

هـ – تلقیح مصنوعی میش : ساده ترین مرحله تلقیح مصنوعی عبارتست از تلقیح میش. به دو طریق می توان میش را تلقیح نمود:

1. تلقیح مصنوعی گوسفند با استفاده از نور لامپ: در این روش معمولاً واژن را با یک اسپکولوم فلزی باز می نمایند و با یک لامپ برقی که برروی پیشانی عامل نصب گردیده است داخل واژن را روشن می نمایند و با یک پی پت مقدار ۱/0 سانتی مترمکعب از اسپرم آماده را وارد دهانه گردن رحم می نمایند، در پایان پی پت و پنس اسپیکولوم را خارج می نمایند. برای هر میش باید یک اسپکولوم و یک پی­پت مجزا بکار برد و پس از پایان تلقیح آنها را جهت استریل کردن به آزمایشگاه فرستاد. معمولاً این روش مخارج زیادی دارد.
2. تلقیح مصنوعی گوسفند با استفاده از نور خورشید: این روش در مناطق گرمسیر که از نور کافی خورشید برخوردار هستند، مفید و از نظر اقتصادی با صرفه است. در این روش یک نفر گردن میش را بین دو پای خود نگهداشته و پاهای میش را می گیرد و بلند می نماید بطوری که میش از پشت به جلو به حالت قائم قرار گیرد، نفر دیگر دنبه حیوان را بالا زده و با محلول پرمنگنات که به یک ابر آغشته نموده است محوطه دهانه واژن را کاملاً تمیز می نماید. عامل ، یک اسپکولوم شیشه ای را که در حقیقت یک لوله آزمایش دو طرف باز به قطر 5/2 سانتیمتر می باشد و طول 25 سانتیمتر می باشد و با پارافین مایع و استریل چرب نموده است وارد واژن گوسفند می­نماید و با دست دیگر پی یت محتوی اسپرم را وارد اسپکولوم نموده با استفاده از نور خورشید اسپرم را روی دهانه عنق رحم می ریزد. آنگاه ابتدا اسپکولوم را به اندازه ده سانتیمتر بیرون کشیده و بعد هردو را با هم بیرون می آورند وسپس میش را آهسته بحالت اول برمی گردانند. این روش در ایستگاه اصلاح نژاد گوسفندان بلوچی عباس آباد مشهد با موفقیت انجام شده است.

در برنامه تلقیح مصنوعی گوسفند معمولاً سه نفر کارگر و یک نفر متخصص (دامپزشک و یا کسی که در امر تلقیح مصنوعی گوسفند وارد باشد) لازم است. این گروه در فصل قوچ اندازی می توانند یک گله هزارتایی را تلقیح نمایند. تدارکات لازم عبارت است از ۲۰ رأس قوچ آزمایشی، یک قوچ مخصوص اسپرم گیری و چند قوچ ذخیره و 20 جایگاه مجزا و یک آزمایشگاه مخصوص آزمایش اسپرم. اسپرم گیری معمولاً حدود یک ساعت طول می کشد و تلقیح مصنوعی گوسفند های فحل در گله مزبور نیز حدود دو ساعت وقت احتیاج خواهد داشت. در وقت اضافی، کارهای لازم تدارك ديده می شود. گاهی اوقات میش ها را برای اطمینان کامل دوبار در یک روز تلقیح می نمایند. نظر به اینکه میش ها هر ۱۷ روز یکبار فحل می گردند تلقیح مصنوعی را (سه دوره از فحلی میش) به مدت 51 روز ادامه می دهند. در این دوره معمولاً بین 85 تا ۹۰ درصد میش­ها بارور ی گردند. پس از پایان دوره مزبور مدت ۱۰ روز گله را آزاد می گذارند و سپس قوچ اسپرم گیری را در گله رها می نمایند تا بقیه میش ها را بطور طبیعی بارور نمايند.

۶۔ فلاشینگ گوسفند

هنگام قوچ اندازی، برنامه تغذیه گوسفندان را طوری تنظیم می نمایند که درصد دوقلو زائی در گله افزایش یابد. به این عمل اصطلاحاً فلاشینگ می گویند. فلاشینگ در لغت به معنی جهش است و در دامپروری عبارتست از تغذیه عالی میش­ها برای افزایش آزاد شدن تخمک ها.

روش فلاشینگ در درجه اول در گوسفند و بعد در خوك مورد قرار می گیرد. در انگلستان این کار هرساله بطور سنتی بوسیله دامپروران عملی می گردد. آزمایشات متعدد اثر فلاشینگ را در افزایش چند زائی باثبات رسانده است. این عمل در موسسه تحقیقاتی دانشکده دامپزشکی انجام گردیده و نتیجه آن رضایتبخش بوده است. معمولاً در فاصله زمانی پایان شیردهی تا حداقل چهار هفته قبل از قوچ اندازی سعی می­شود که میش­ها را به چراگاه­های فقیر و کوهستانی برده و جیره آنها را محدود نمایند. بطوری­که میش­ها قدری لاغر شوند. سه تا چهار هفته قبل از قوچ اندازی، گله را به چراگاه تازه و خوب برگردانده و علاوه برغذائی که حیوان در چراگاه بدست می آورد مقداری هم م کنسانتره که ترکیب و مقدار آن برحسب نظریات محققین، متفاوت و نیز برحسب نوع غذای پایه (مرتع یا چراگاه) متغییر است در اختیار میش­ها قرار می دهند و این جیره تا آخر قوچ­اندازی یا حداقل دو هفته پس از رها کردن قوچ در گله باید ادامه یابد. بعضی از محققین معتقد هستند که فلاشینگ به جیره خاصی بستگی ندارد بلکه تغییر جیره غذایی و بهبود وضع بدنی میش­ها از اهمیت زیاد برخوردار است و پائین آوردن وزن میش­ها لازم نیست.

لازم به یادآوری است که عمل فلاشینگ بر روی گوسفندانی مؤثر است که از لحاظ ژنتیکی خاصیت بره زائی در آنها زیاد باشد. بعبارت دیگر فلاشینگ بخودی خود اثر ژنتیکی ندارد.

در ایران بعضی از دامداران نیز بطور طبیعی هنگام قوچ اندازی وضع تغذیه گله خود را بهبود می بخشند که در اصل نوعی فلاشینگ می باشد.

اثر فلاشینگ گوسفند

فلاشینگ گوسفند اثرات مختلفی بر روی میش دارد که می توان بطور خلاصه ذیلا به آنها اشاره نمود.

اثر فلاشینگ گوسفند بر روی فحلی:

در این مورد نظريات زیادی از طرف دانشمندان مختلف ارائه شده است که از آن­جمله می توان جلو افتادن فصل جفتگیری، ظاهر شدن فحلی های خفیف و کوتاه و یا بلند شدن دوره فحلی را نام برد.

اثر فلاشینگ گوسفند در افزایش بره دهی میش­ها:

فلاشینگ گوسفند بطريقه افزایش درصد دوقلوزایی و کاهش تعداد گوسفندان قصر در گله باعث افزایش درصد بره زائی در گله می شود.

نظر به اینکه معمولاً میزان تخمک گذاری در میش­هائی که سنگین تر هستند، بیشتر می باشد لذا با عمل فلاشینگ گوسفند و افزایش وزن بدن میش­ها، تخمک گذاری افزایش یافته و درصد بره زائی میش­ها نیز بالا می رود.

مکانیسم تاثیر فلاشینگ گوسفند :

در اثر تغذيه با مواد کنسانتره، اسید پیروویکی که در شکمبه میش تولید می شود پس از جذب باعث بالا رفتن میزان گلوکز خون می شود و این افزایش به نوبه خود میزان ترشح هورمون­های گوناد وتروفین را بالا می برد، در اثر افزایش ترشح هورمون­های فوق، تخمک های بیشتری در تخمدان تولید می­شود.

آزمایشات مختلف برروی خون میش­هایی که از کنسانتره استفاده می کرده اند نشان داده است که میزان گلوکز پلاسمای خون، وزن غده فوق کلیوی، هیپوفیز، همچنین وزن تخمدان در آنها نسبت به دسته مشابه بیشتر بوده است.

 وضع تغذیه میش­ها هنگام فلاشینگ گوسفند :

ضمن تغذیه میش­ها در چراگاه های مرغوب مانند یونجه، پس چر مزارع گندم و جو باید روزانه ۱۰۰ تا ۳۰۰ درم گرم کنسانتره در اختیار آنها قرار داد. معمولاً پروتئیین کنسانتره فوق در حدود ۱۳ تا ١٤ درصد و نسبت انرژی مفید آن حدود ۷/0 واحد علوفه ای در نظر گرفته می­شود.

تجربیات مختلف و نتایج حاصل از آنها نشان می دهد که روش فلاشینگ گوسفند از لحاظ اقتصادی با صرفه بوده و می توان با افزایش درصد بره زایی هزینه غذائی کنسانتره را جبران نمود.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی