پشم گوسفند و بخصوص پشم حاصله از گوسفندان تیپ پشمی، چنان در اقتصاد دامپروری حائز اهمیت است که گاهی از صورت فرآورده فرعی دام خارج شده و بعنوان یکی از محصولات اصلی دام شناخته می­شود. دراین پست به تولید پشم گوسفند ، وسایل پشم چینی و خواص پشم گوسفند به طول کامل می پردازیم.

تولید پشم:

الف- طبقه بندی پشم

طبقه بندی پشم ممکنست براساس نژادهای مختلف گوسفندو بشرح زیر انجام شود:

نژاد	قطر تار پشم
۱- نژادهای با پشم کاملاً ظریف: مرینوس و انواع آن	15- 20 میکرون
۲- نژادهای با پشم نسبت ظریف: سات دان۔دورست هورن-سافوك	21- 30 میکرون
3- نژادهای با پشم بلند: لینکلن- رامنی	30- 35 میکرون
4- نژادهای با پشم ضخیم: ایرانی- آواسی هایلندسیه چهره	35- 50 میکرون
5- نژادهای با پشم آمیخته: کاریدال (مرینوس × لینکلن)	40- 55 میکرون

و یا ممکنست براساس چگونگی تهیه پشم انجام شود:

۱- پشم مقراضی: پشمی است که از روی بدن حیوان زنده چیده می­شود و برحسب انجام و یا عدم انجام عمل شستشو به ترتیب بنام پشم شسته و یا پشم خام نیز معروف است. این نوع پشم در هر دو صنعت نساجی و قالیبافی مورد استفاده قرار می­گیرد.

2- پشم دباغی: پشمی است که بعد از کشتار حیوان از پوست آن جدا می شود و فقط در صنعت نساجی می­تواند مورد بهره برداری قرار گیرد. برای تهیه پشم دباغی روش­های گوناگونی وجود دارد این روش­ها عبارتند از: «جدا کردن پشم بعد از گرم کردن پوست در 15 تا 25 درجه سانتیگراد بمدت ٤٨ ساعت» و «زدودن پشم از پوست پس از قرار دادن پوست در حمام های آب آهک» و «استفاده از محلول آهکی سولفورسدیم». امروزه از روش اخیر بیشتر استفاده کنند و در عمل ابتدا پوست­های محتوی پشم گوسفند را در حوضچه هائی از محلول آهکی سدیم قرار داده و یا این محلول را بروی پوست­ها می پاشند. آنگاه پس از مدت زمان لازم به کمک برس، پشم را از روی پوست جدا می کنند. ترکیب محلول آهکی سولفورسدیم برحسب پوست­های ضخیم و یا نرم متفاوتست. در مورد پوست­های صخیم 25 کیلوگرم سولفور سدیم و 25 کیلوگرم آهک را در ٦٠ لیتر آب حل می کنند و در مورد پوست­های نرم، محلول رقیق تری با همین اجزاء متشکله ولی در ۲5۰ لیتر آب تهیه و مورد استفاده قرار می دهند.

3- پشم مردار: پشمی است که از پوست حیوان مرده بدست آمده باشد و در شرایط معمول، فاقد ارزش بوده و نباید آنرا به مصارف صنعتی از هر نوع (نساجی یا قالیبافی) رسانید.

در بسیاری از ممالک پیشرفته که صنایع نساجی در اقتصاد آنها جای ویژه ای را دارد نیاز به افزایش کمی و کیفی محصول پشم روزبروز بیشتر می­گردد و تولید این کالا از لحاظ تقویت بنیه مالی کشور و ازدیاد ثروت ملی، همپایه صنایع مهم و ارزنده ای مانند نفت و یا معادنی مانند طلا و مس، مورد توجه و امعان نظر قرار می­گیرد در چنین کشورهائی که صنایع نساجی در اقتصاد آنها جای ویژه ای را دارد به پرورش نژادهای با پشم ظریف (كاملاً ظريف و يا نسبتاً ظریف) توجه می­شود. کشورهای نیمکره جنوبی مانند استرالیا، نیوزیلند، جمهوری افریقای جنوبی و بعضی از کشورهای آمریکای لاتین مانند اوروگوئه و آرژانتین مهمترین کشورهای تولید کننده پشم ظریف هستند و هرساله علاوه بر تأمین احتیاجات داخلی قادر هستند مازاد تولید خود را به کشورهای دیگر صادر کنند. لازم به یادآوریست که در میان کشورهای فوق، استرالیا مهمترین مرکز پرورش گوسفند دنیاست که حدود یک ششم کل گوسفندان دنیا را در اختیار دارد و با تولید نسبی 5 کیلو پشم در هر رأس گوسفند بیش از ربع محصول پشم ارائه شده به بازارهای دنیا را تولید و عرضه می­نماید در مقابل ممالکی که صنایع نساجی در اقتصاد آنها نقش مهمی دارد کشورهائی نیز قرار دارند که به فرآورده پشم از نظر صنایع قالیبافی اهمیت می­دهند.

باید توجه داشت برخلاف فعالیت­های نساجی که هراندازه پشم ظریف و پر تجعد وارد کارخانه بشود بهمان نسبت پارچه­های لطیف و ظریف و باصطلاح خوش برش تولید خواهد شد برای بافت قالی، پشم­های خاصی باید تهیه گردد که ممکنست از محصول اخیر بخاطر مشخصاتی که دارد کمتر بتوان پارچه و یا منسوجات مرغوب و لطیف تهیه کرد در کشورهایی مانند ایران ،چین، شوروی، هندوستان پاکستان و افغانستان و بلغارستان، رومانی، الجزایر و ترکیه پشم گوسفندان ضخیم بوده و اگرچه ارزش چندانی برای تهیه منسوجات ندارد ولی آمادگی زیادی برای بافت قالی دارد. بهرحال در کشورهائی که نام برده شد به فرآورده پشم از نظر صنعت قالیبافی اهمیت میدهند و این صنعت در بسیاری از این کشورها نیز توسعه یافته و بتدریج محصولات حاصله رقیب سرسختی برای قالی ایران بشمار می­آید در بعضی ممالک اروپائی نظیر فرانسه و بلژیک و ایتالیا نیز از چندی قبل بطور محدود به بافت قالی از طریق دستی پرداخته اند و اینکار اکثراً به کمک کارشناسان و استادکاران قالی باف ایرانی صورت می­گیرد. موضوع متناسب بودن پشم گوسفندان ایران برای بافت قالی در زمره مسائلی است که بسیاری از استادکاران به آن اعتراف داشته و این مسئله در اثر تجربیات بعمل آمده و از نظر علمی نیز به ثبوت رسیده است. از نظر کلی باید دانست که بهترین پشم برای بافت قالی ایران، پشم­های مقراضی است یعنی محصولی که از روی بدن حیوان چیده شده باشد و معمولاً نوع پشم حاصل از گوسفندانی که در کوهستان­ها و آب و هوای معتدل زندگی می کنند به پشم هائی که از گوسفندان مناطق مرطوب و پست ساحلی بدست می آید ارجحیت دارد.

ب- انواع تارهای پشم:

۱ – موهای مادری: دربره نوزاد، سطح بدن از تارهای دراز نرم و مستقيم و براق پوشیده شده است که معمولاً چند هفته بعد از تولد می ریزد و جای آنرا پشم می گیرد. این نوع پوشش را در بره اصطلاحاً بنام موهای مادری می خوانند.

۲- کمپ: قسمتی از موهای مادری که نریزد بنام کمپ خوانده می شود. کمپ دارای کانال مدولر است که در آن تعدادی سلول و مجاری هوا وجود دارد و از تارهای پشم مطلق کوتاه­تر است. گوسفندان با پشم ظریف فاقد کمپ هستند و فقط ممکنست این نوع تارهای کوتاه در آنها در اطراف سر و ساق پا وجود داشته باشد.

۳- تار پشم مطلق: ساختمان این نوع تار از خارج به داخل شامل قسمت­های زیر است:

کوتيکول وکورتکس کوتیکول از پلاک های هندسی و برجسته تشکیل شده که بطور منظم روی هم قرار گرفته­اند. کورتکس از سلول­های کراتینی دوکی شکل تشکیل شده است.

قسمت مغز یا کانال مدولر از بافت مشبک و نسبتاً سختی ساخته شده که سلول­های بسیار کمی در فضای آن پراکنده است و در این مجرا اغلب هوا جریان دارد.

پشم كاملاً ظريف فاقد مغز یا کانال مدولر است و این نوع تار پشم را نیز اصطلاحاً بنام تار پشم مطلق می­خوانند وجود یا عدم وجود کانال مدولر در کیفیت و مرغوبیت تارهای پشم از نظر ظرافت و یا صنایع نساجی تأثیر فراوان دارد. بطوریکه در تارهائی­که کانال مدولر وجود دارد از لحاظ نساجی پشم نامرغوب است. در صورتیکه کم حجم بودن کانال و یا فقدان آن سبب میشود که از این پشم به ترتیب بعنوان نسبتاً ظريف يا كاملاً ظریف در صنایع نساجی استفاده شود.

٤- ژار: نوع دیگری از تار پشم که بنام ژار خوانده میشود (و نام دیگرش موی سگی است) در میان انبوهی از تارهای پشمی جای گرفته است و چون بدون جعد است اغلب از پشم های ظریف (مطلق) بلندتر دیده می­شود. ساختمان سلولی آن بسیار کم و یا اصولاً فاقد آن است. ژار دارای کانال مدولر نسبتاً بزرگی است که تقریباً 8/0 تا ۹/0 قطر تار را تشکیل می دهد. این کانال در ژار برخلاف کمپ فاقد حفره های هوایی است. قطر ژار بین ۹۰ تا 120 میکرون است.

منسوجاتی که از ژار بافته می­شوند زیاد مرغوب نیستند زیرا به زحمت «حالت» بخود می گیرند و نرمی یا استحکام فوق العاده نیز ندارند و رنگ را هم بخوبی بخود نمی­گیرند.

ه – هتروتیپ: نوع دیگری از تار پشم بنام تار هتروتیپ خوانده می شود و در طول این تار می توان متناوباً ساختمان تارمطلق و تارکمپ را مشاهده کرد، بطوریکه در قسمتی از تار هتروتیپ، کانال مدولر از بین رفته و ساختمان تار پشم مطلق و ظریف ظاهر می­شود و در قسمتی دیگر در دنباله آن کانال مدولر (که دارای سلول و حفره هواست) بوجود آمده و در نتیجه تار به شكل کمپ درمی آید. این طرز ساختمان موجب گردیده که تار پشم ضخیم تر، فاقد تجعد و از استحکام ویژه ای برخوردار باشد.

آزمایشات مکرر و تحقیقات فراوانی که در این مورد به انجام رسیده ثابت کرده است که متجاوزاز 65 تا ۷۰ درصد پشم گوسفندان ایران و بویژه گوسفندان لری – کرمانی – بلوچی -مغانی – ماکوئی – کلکوهی – سنجابی، نائيني و بختیاری از نوع هتروتیپ می باشد و کیفیت مزبور در زمره خواص ارثی این گوسفندان است. بعلاوه مطالعات انجام شده نشان مي دهد که تنها تعدادي از گوسفندان کشورهای:

ترکیه، پاکستان، افغانستان شوروی و پاره ای از ممالک خاورمیانه و آسیا دارای چنین خاصیتی بوده و میزان درصد تارهای هتروتیپ در آنان نسبت به سایر الیاف زیادتر است.

وجود تار هتروتیپ را مربوط به تغییر وضع غذائی در اثر سیستم ییلاق و قشلاق و وجود نوساناتی در نوع چرا و تعلیف می­دانند که بویژه در مورد گوسفندان ایران مصداق دارد. بنابراین باید توجه داشت در گوسفندان مخصوص صنایع نساجی دسته پشمی فقط دارای تار پشم مطلق است.

ولی در گوسفندان مخصوص صنایع قالیبافی دسته پشمی دارای ۳ نوع تار پشم (مطلق -ژار – هتروتیپ) و الیاف مو است و در میان این چهار نوع تار نسبت درصد هتروتیپ از همه بیشتر است.

ت- عملیات پشم چینی و تحولات تکنولوژیک آن

تولید و عرضه فرآورده پشم یکی از ارقام قابل ملاحظه درآمد کسانی را تشکیل می­دهد که با پرورش گوسفند سرو کار دارند متأسفانه کمیت و کیفیت کالای فوق به علت عدم اطلاع گوسفندداران ایرانی از روش­های صحیح تهیه و عرضه، هنوز به حد مطلوب و ایده آل نرسیده است در این زمینه یکی از مهمترین نکاتی که باید مورد توجه قرار گیرد مسئله پشم چینی با استفاده از روش­ها و وسائل مناسب می­باشد.

برای برخورداری از نتایج مطلوب در پشم چینی باید به مسائل ویژه ای توجه و دقیقاً آنها را مراعات نمود. اگر چه پشم چینی در گوسفند به عواملی مانند نژاد و چگونگی نگهداری و استفاده از حیوان از نظر پرواری و داشتی و غیره بستگی دارد ولی هیچگاه نباید آنرا در اوقات نامناسب انجام داد. زیرا هرگاه زودتر از حد معمول این عملیات انجام گردد حیوان دچار سرماخوردگی و بیماری می­شود. چنانچه عملیات پشم چینی را دیرتر از موقع معمول نیز انجام دهند چون حیوان ناچار است در گرما پوشش پشمی را همراه داشته باشد ناراحت می­شود و به علاوه بواسطه گرمای زیاد الیاف پشم نیز از رشد و نمو باز می­ماند. بدیهی است در شرائط فوق علاوه بر آنکه به کیفیت پشم لطمه و زیان وارد می­شود در رشد حیوان و تولید گوشت و سایر فرآورده های آن نیز وقفه ای حاصل می گردد.

با اینکه انتخاب فصل مناسب به منظور عملیات پشم چینی با درجه حرارت و چگونگی آب و هوای مناطق مربوطه بستگی دارد ولی در بیشتر نقاط، پشم چینی را در فصل بهار و اکثراً در فاصله اردیبهشت تا تیر ماه انجام می دهند. به این ترتیب از یکسو حیوان در فصل گرما به تعریق زیاد دچار نمی­شود و از سوی دیگر پوشش بدن در موقع چرا در مناطقی که گرد وغبار و غیره فراوان است آغشته و آلوده نمی گردد. تجربه نشان داده است که پوست بسیاری از گوسفندان، ظریف و به گرما حساس است و چنانچه دیرتر از زمان معمول پشم چینی گردند بواسطه گرمای محیط و یا تابش مستقیم اشعه خورشید ممکن است اختلالاتی در آنها به وجود آید. در عملیات پشم چینی باید نسبت به حفظ کیفیت و مرغوبیت پوست نیز توجه کرد که در این زمینه بعداً در بخش «محصول پوست» توضیح خواهیم داد.

باید به خاطر داشت که قسمتی از الیاف پوشش بدن گوسفندان بومی ایران (به ویژه در مناطق کوهستانی) در طول سال عوض می­شود و بنابراین هرگاه بخواهیم از ریزش الیاف فوق جلوگیری کنیم باید دوبار در سال و پیش از تعویض الیاف نامبرده گوسفندان را پشم چینی نمائیم.

آزمایش و بررسی نشان داده است که پیش از بره زائی نیز باید میش مادر را پشم چینی کرد زیرا در غیر این صورت بواسطه زایش و شیردهی به پشم خسارات و لطماتی وارد می­گردد. به علاوه باید توجه داشت که گوسفندانی که با روش بسته و یا بصورت نگهداری در جایگاه یا آغل پرورش می یابند و ازجمله گوسفندان پرواری، باید پیش از پرواربندی پشم چینی شوند. در شرائط فوق هرگاه پشم چینی انجام نشود حیوان در اثر تغذیه با علوفه مناسب تعریق می شود و همراه با تعریق مقداری انرژی تلف می گردد که در حقیقت می تواند به مصرف ذخیره چربی و تولید گوشت برسد.

در عملیات پشم چینی باید دقت کرد تا پشم به شکل یکپارچه یا سفره از بدن حیوان جدا شود و الیاف آن همچنان ارتباط خود را با یکدیگر حفظ نموده باشند. پخش نبودن توده پشم حاصله علاوه بر آنکه بسته بندی آن را تسهیل کند باعث میگردد که در مراحل بعد نیز به آسانی بتوان تقسیم بندی­های لازم را در روی سفره پشمی چیده شده انجام داد نکته دیگری که در عملیات پشم چینی باید به آن توجه نمود این است که در هنگام پشم چینی وسایل مربوطه نباید دوبار از یک نقطه عبور نمایند. زیرا از یکسو خطر زخمی شدن حیوان بوجود می آید و از سوی دیگر این امر موجب می شود که تارهای کوتاه در مرحله دوم برش با پشم چیده شده مخلوط گردد.

1- وسائل پشم چینی:

با توجه به نکات اقتصادی و بهداشتی فوق و به خاطر حفظ مرغوبیت پشم و ارائه آن به شکل بازار پسند در استفاده از انواع وسائل پشم چینی باید کاملاً دقیق بود. یکی از قدیمی ترین وسایل پشم چینی «دو کارد» و یا قیچی مخصوصی است که از دو تیغه تیز و برنده تشکیل شده است و این دو تیغه به جای آنکه مانند قیچی در وسط با یکدیگر مربوط باشند در انتهای بالائی انحنا حاصل کرده و به یکدیگر متصل شده اند. در روش سنتی پشم چینی در ایران که اکثراً بوسیله دو کارد انجام می­شود معمولاً ابتدا گوسفند را خوابانده و دست و پای راست حیوان را با هم و دست و پای چپ آنرا نیز با یکدیگر می بندند و پشم چینی را در اطراف بدن انجام می­دهند و آنگاه دست و پای حیوان را باز و ناحیه شکم را نیز پشم چینی می کنند. با استفاده از روش فوق نه تنها حیوان تحت فشار و استرس قرار می­گیرد (که سرانجام بازده تولیدات کلی حیوان را کاهش خواهد داد) بلکه دست­های کارگر نیز ممکن است بواسطه فعالیتی که در پشم چینی دارد زود خسته شود و در نتیجه سرعت لازم در کار پشم چیتی حاصل نشود. از سوی دیگر، امکان ایجاد خراش و حتی بریدگی پوست بوسیله دو کارد و به ویژه توسط افراد غیر مجرب بسیار زیاد است و چون اکثراً در هنگام پشم چینی توسط دو کارد، وسیله فوق بیش از یک بار از یک نقطه عبور داده می شود الیاف کوتاه در برش دوم با محصول مخلوط و در نتیجه از مرغوبیت پشم کاسته می شود.

به جای استفاده از قیچی دوکارد از انواع ماشین های پشم چینی می­توان استفاده نمود که مهمترین آنها بشرح زیر است:

1. ماشین­های برقی کوچک- که در آنها موتور و قیچی به هم چسبیده و کلاً در دست جا می­گیرد و شباهت زیادی به ماشین های موزنی آرایشگاه­ها دارد. این نوع ماشین ها برای گله های کوچک گوسفند و عملیات آموزشی و ترویجی مناسب است. از این ماشین­ها در کلینیک های دامپزشکی نیز به منظور چیدن پشم قبل از اعمال جراحی و انجام سایر عملیات بهداشتی و تزئینی استفاده می­شود.
2. ماشین های برقی بزرگ- که دارای قوه محرکه جداگانه هستند و این قوه محرکه الکتروموتوری است که روی دیوار نصب یا آویزان می­شود و حرکت بوسیله یک شفت یا دسته طویل لوله ای شکل و قابل انعطاف به سرقیچی پشم چینی (دستک) متصل می­گردد. دستک در این نوع ماشین ها شامل یک صفحه زیرین به نام شانه و یک صفحه زبرین بنام تیغه است. صفحه زیرین یا شانه، پشم ها را از روی بدن حیوان بلند می­کند و صفحه زبرین یا تیغه در اثر حرکات جانبی، پشم را قطع می­نماید. در عمل و با به کار انداختن الکتروموتور، تیغه در روی شانه شروع به حرکت کند و به این ترتیب و بدون آنکه دست می کارگر فعالیت و فشار سنگینی را متحمل شود عمل برش انجام می­گیرد.
3. ماشین های موتوری که عیناً دارای مکانیسم ماشین های نامبرده در بالاست. با این تفاوت که قوه محرکه آن، موتور بنزینی دو زمانه و معمولی می­باشد. این نوع ماشین­ها در نقاطی که دسترسی به برق نیست می تواند به نحو مطلوب مورد استفاده قرار گیرد.

۲- لوازم اضافی ماشین­های پشم چینی:

در ماشین های کوچک برقی پشم چینی دستگاه خنک کننده ای هم به آنها اضافه شده است تا در هنگام طولانی شدن کار ماشین گرم نشود. در غیر این صورت گرم شدن ماشین از یک سو ممکن است موجب خرابی آن و از سوی دیگر منجر به ناراحتی حیوان گردد. به علاوه باید توجه داشت که در اثر کار زیاد با ماشین­های اتوماتیک شانه و تیغه هر دو کثیف و کند می­شود. به همین جهت در مراکز گوسفندداری که از این نوع ماشین­ها استفاده می کنند باید به کمک دستگاه­های تیز کن هر چند وقت یکبار و در مواقع لزوم شانه و تیغه را تیز کرد. دستگاه­های تیز کن معمولاً برقی است ولی بعضی کارخانه های سازنده وسائل پشم چینی اخیراً مدل­هائی از ماشین­های پشم چینی موتوری ارائه کرده اند که دارای صفحه مخصوص تیز کردن تیغه و شانه نیز می­باشد. با این ماشین ها نه تنها می­توان در نقاطی که برق وجود ندارد عملیات پشم چینی را انجام داد بلکه پس از خاتمه پشم چینی روزانه، تیز کردن تیغه و شانه نیز با همان ماشین­ها امکان پذیر می­باشد.

3- بازده ماشین­های پشم چینی:

بدیهی است که بازده کار ماشین­های پشم چینی با عوامل مختلف و به ویژه با میزان سابقه و تجربه کارگران پشم چین بستگی دارد. در استرالیا، پشم چین های حرفه ای که بر اساس عمل کرد تعداد گوسفندان پشم چینی شده دستمزد دریافت می دارند تا سیصد گوسفند بالغ (پشم یکساله) و حتی بیشتر را در روز پشم چینی می کنند. در مسابقه ای که اخیراً برای انتخاب سریع ترین کارگر پشم چین برگزار شده بود یک کارگر استرالیائی توانست پشم یک گوسفند را به طور کامل و بدون ایجاد زخم و جراحت در مدت کمتر از یک دقیقه بچیند. در ایران یک کارگر در شرائط معمولی می­تواند در حدود 5 دقیقه یک گوسفند بالغ را پشم چینی کند که بر اساس ۸ ساعت کار روزانه، رکوردی برابر ۹۶ رأس به دست می آورد ولی رکورد فوق عملاً در شرایط نامبرده بدست نمی آید و اگر وی بتواند بین ۶۰ تا ۷۰ رأس را نیز پشم چینی نماید باید گفت که کار وی بهرحال رضایت بخش بوده است در عین حال کارگران مجرب واحدهای بزرگ گوسفندداری توانسته اند تا ۱5۰ گوسفند را در روز پشم چینی کنند و مسلم است که متناسب با افزایش تجربه در اینگونه کارگران بازده کار هم بالا خواهد رفت.

نکته بسیار مهم در بازده پشم چینی مکانیزه، بکار بردن روش های صحیح پشم چینی است به عبارت دیگر باید پشم چینی را از یک نقطه معین بدن گوسفند شروع نموده و با توجه به نوع روش مرحله به مرحله پیشرفت نمایند تا تمام پشم گوسفند به صورت سفره یکپارچه ای از بدن جدا گردد.

مشهورترین روش پشم چینی که امروزه در اغلب نقاط جهان مورد استفاده قرار می­گیرد روشی است که توسط دبیرخانه بین المللی پشم پیشنهاد شده و به نام روش «تالی­های» معروف است. در این روش دست و پای گوسفند را نمی بندند.

بلکه به کمک پاها و زانوها حیوان را تحت کنترل گرفته با یکدست پوست را در حالت کشیده نگه می دارند و با دست دیگر دستک پشم چینی را با حرکات منظم روی پوست حرکت می­دهند و پشم را می چینند.

نکته مهم دیگر در استفاده از ماشین­های پشم چینی روغنکاری دقیق و مرتب ماشین­ها است که باید با توجه به دستورات کارخانه سازنده انجام شود در غیر این صورت بازده و عمر ماشین بطور قابل ملاحظه ای کاهش خواهد یافت. علاوه براین تیغه و شانه پشم چینی باید همواره تیز باشد تا سرعت کافی در پشم چینی حاصل گردد.

ساختمان شیمیائی پشم

در تجزیه شیمیائی یک توده پشمی اجزاء زیر حاصل می­شود:

اجزا                    حدود (درصد)               متوسط (درصد)

الیاف پشمی            50- 60                     -/55

چربی پشم              10- 15                     5/12

عرق پشم                 6- 8                        -/7

مواد خارجی             10- 20                     -/15

رطوبت                    9- 12                       5/10

معمولاً 95 درصد الیاف پشمی را کراتین تشکل می­دهد که از دسته پروتیین­های رشته ای است. كراتين كاملاً غير قابل حل در آب و اغلب حلال­ها، کاملاً مقاوم در برابر آنزیم های هضم که کننده و محتوی مقدار زیادی اسیدهای آمینه گوگرددار است. بقیه 5 درصد الیاف پشمی را ترکیبات مختلف و بویژه عناصر معدنی در داخل سلول­های مغز یا کانال مدولر پشم تشکیل می دهد.

ترکیب کراتین پشم­های مختلف با یکدیگر متفاوتست و به مواد غذائی و محیط بستگی دارد. در گوسفندان پشم ظریف ترکیب کراتین بقرار زیر است:

اجزاء                              درصد

کربن                               5/50

هیدرژن                             8/6

ازت                                 8/16

اکسیژن                           5/20

گوگرد                                4/5

مقدار گوگرد در پشم یکی از عوامل ایجاد اختلاف در انواع تار پشم است. در تارهای پشم ضخیم و نیز در تارهای کمپ، سلول­های کانال مدولر دارای مقدار کمی گوگرد می­باشند و با مقایسه با پشم ظریف (تار پشم مطلق) به ترتیب 33/3 و 24/3 درصد گوگرد دارند.

اسیدهای آمینه متشکله کراتین عبارتند از:

گلیسین           پرولین           تیروزین                سیستیئن

آلانین            فنیل آلانین       تریپتوفان                لیزین

متيونين          آرژینین          اسید اسپاراتیک        والين

سرين         هیستدین      اسید گلوتامیک

لوسين            تریونین          سیستین           ایزولوسین

متیونین و تریپتوفان به مقدار کم در تار پشم وجود دارند. متیونین بین 35/0 تا 55/0 و تریپتوفان حدود 85/0 درصد کراتین پشم است. مجموعه اسیدهای آمینه گوگرد دار (سیستین و سیستیئن و متیونین) زیاد و حدود ١٤ تا ۱۷ درصد کراتین پشم است. از طرف دیگر آرژی نین نیز به مقدار زیاد در تار پشم وجود دارد (حدود ۲۰ درصد کراتین) که وظیفه مهم آن انجام واکنش های شیمیائی با مواد رنگی هنگام رنگ آمیزی می­باشد. اسید گلوتامیک، سرین، تریونین تیروزین و هیستدین نیز در انجام واکنش­های شیمیائی بامواد رنگی مؤثرند و بویژه هیستدین عامل مهمی جهت تثبیت برخی رنگ هاست.

چربی پشم و عرق پشم را اصطلاحاً بنام مجموعه عرق چرب می خوانند. ترشحات غدد عرق با سلول­های مرده چربی مخلوط شده و عرق چرب را تولید می­کنند. عرق چرب جزء طبیعی و دائمی پشم بشمار می رود و نسبت به نژاد نوع نگهداری و تغذیه و عوامل دیگر مقدار آن تغییر می چربی خالص پشم که از پساب حاصله از شستشوی پشم بوسیله روش­های شیمیائی جدا می­شود بنام لانولین خوانده می­شود که نقطه ذوب آن حدود ۳۸ تا ٤٠ درجه سانتیگراد است و لانولین بصورت ماده خمیری شکلی می­باشد و در زمره بهترین موادی قرار دارد که می­توان از آن بعنوان ماده اصلی مخلوط کننده کرم­های آرایشی و طبی استفاده کرد.

در مورد عرق چرب و لانولین در قسمت دیگر همین بخش بشکل گسترده تری بحث خواهیم کرد. پشمی که در اثر چیدن از بدن گوسفند بدست می­آید (پشم مقراضی) اغلب شامل مواد خارجی، آلودگی­های گیاهی و نظایر دیگر است که نمی­توان آنرا به همین ترتیب به مصرف صنایع نساجی و قالیبافی رساند. هر اندازه میزان آلودگی پشم به کثافات و مواد خارجی کمتر باشد راندمان یا بازده محصول بیشتر است. منظور از راندمان یا بازده محصول تعیین وزن مقدار پشم خشک است که پس از شستشوی پشم اولیه بدست می­آید و معمولاً آنرا برحسب نسبت درصد بیان می کنند. تجربه نشان داده است گوسفندانی که در هوای آزاد زندگی کرده و کمتر در آغل و جایگاه­های سرپوشیده پرورش می یابند راندمان پشمشان بیشتر است. در عین حال باید توجه داشت قبل از پشم چینی امکان این خطر زیاد است که حیوان در مرتع و یا در جنگل و بوته زار با گیاهی برخورد نماید و در نتیجه قسمتی از توده پشمی بدن کثیف شود. این گیاهان را حتی با کوشش زیاد هم نمی­توان از بین توده پشمی خارج نمود و بقایای آنها بعداً هنگام کار کردن با پشم مشکلات و خساراتی را بیار می­آورد. دامپروران در درجه اول، این هدف را دنبال می کنند که گله های گوسفند قبل از پشم چینی از مخلوط شدن ذرات گیاهی با توده پشمی بدن حفظ گردد. اگر چوپانان با دقت و با کمک وسایلی که در اختیار دارند خارها بوته ها و سایر گیاهان نامطلوب موجود در سطح مراتع را از بین ببرند گله هایشان از خسارات ناشی از این امر در امان خواهد ماند در آغل نیز شرایطی وجود دارد که ساختمان پشم را بطور قابل ملاحظه ای تحت تأثیر قرار می­دهد بهترین بستر برای آغل، کلش خشک و عاری از خاک است و باید یادآور ساخت که خاک اره به هیچ­وجه برای پوشش سطح آغل مناسب نیست زیرا این گونه بسترها پشم حیوان را کثیف و جدا کردن خاک اره را از پوشش پشمی دچار اشکال می­سازد تغذیه حیوان در آغل نیز باید تحت شرائطی صورت پذیرد که از کثیف شدن پشم بوسیله قطعات علوفه جلوگیری کند. بطور کلی در هر آغل باید امکان این امر وجود داشته باشد که گوسفندان هنگام داخل کردن علوفه به آخور در معرض آن قرار نگیرند چه در غیر اینصورت پشم حیوان کثیف شده و علوفه داخل آن می­گردد در روش­های جدید گوسفندان هنگام تغذیه بوسیله نرده هایی از یکدیگر جدا می­شوند تا از ریخت و پاش علوفه به اطراف و یا روی گوسفندان دیگر حتی المقدور جلوگیری شود بعلاوه باید توجه داشت که هنگام حمل و نقل گوسفندان بوسیله کامیون یا قطار نیز باید دقت نمود که ابتدا خاک اره را در کف قسمت بار بریزند و روی آنرا کاملاً با کلش بپوشانند تا ذرات خاک اره، پشم گوسفندان را آلوده و کثیف نسازد.

الیاف پشم مانند الیاف سایر حیوانات دارای قابلیت جذب رطوبت است و طبق آزمایشات محققین، بین نسبت تکامل مغز در الیاف پشم و جذب رطوبت همبستگی کامل وجود دارد. چنانکه پشم­های ظریف بیشتر و پشم­های ضخیم، کمتر رطوبت جذب می کنند میزان رطوبت پشم­های کثیف نیز متغییر و بطور معمول بین ۱۲ تا ۱۶ درصد وزن پشم .است مقدار جذب رطوبت توسط پشم های شسته و خشک زیادتر و گاهی متجاوز از ۳۰ درصد وزن پشم است.

باید خاطرنشان ساخت پشم و منسوجات پشمی در مقابل سرما و گرما و تغییرات مختلف هوا، حرارت بدن را به همان نسبت موجود حفظ می کنند و باصطلاح نگاهدارنده و محافظ خوبی برای حرارت موجود می­باشند. این امر بعلت خاصیت جذب رطوبت الیاف پشمی است و به این ترتیب شخص در فصل تابستان با استفاده از منسوجات پشمی، بخاطر اینکه تعریق بدن بلافاصله جذب منسوج پشمی می گردد، احساس حرارت ملایم کرده و در زمستان نیز بخاطر عایق بودن پشم حرارت موجود همچنان حفظ خواهد شد.

ج- ارزشیابی گوسفند از نظر تولید پشم:

چنانکه قبلاً در بحث شناسائی و قضاوت اشاره شد گوسفندان پشمی معمولاً کشیده تر از گوسفندان گوشتی می­باشند نکته ای که در این نوع گوسفندان باید در درجه اول مورد توجه قرار گیرد ظرفیت تولید سالیانه پشم و یا میزان پوشش پشمی بدن است این ظرفیت برحسب انواع نژادهای پشمی متفاوتست و در نژاد مرینوس بین ۹ تا ۱۲ کیلو و در نژادهای ایرانی بطور متوسط معادل 5/1 کیلو است. موضوع گسترش پشم در سطح بدن نیز دقیقاً باید مورد توجه و مطالعه قرار گیرد و نقاطی که از لحاظ رویش پشم باید در درجه اول مورد نظر قرار داد عبارتند از نواحی سر و اطراف گردن و اعضای زیر شکم و صورت. ازدیاد رویش پشم در این نقاط نشان می­دهد که حیوان از لحاظ مقدار تولید پشم استعداد کافی دارد و قادر است این استعداد را به نوزادان خود منتقل کند.

سایر معیارهای ارزشیابی در مورد مقدار پشم روی حیوان زنده، تراکم و طول تار پشم و سلامت پوشش پشمی بدن است تاكنون محققين، مطالعات زیادی در زمینه تراکم تارهای پشم در واحد سطح پوست بعمل آورنده­اند و چون محصول پشم متراکم و طویل بیشتر از محصول متراکم و کوتاه است، انتخاب بر اساس مقدار پشم، عملاً انتخاب براساس طول و تراکم آن نیز خواهد بود. البته مسلم است چشم غیر مسلح نمی­تواند تراکم و طول تار پشم را اندازه گیری کند ولی یک نفر ارزیاب خبره می­تواند حدود آنها را با احتساب اختلافات جزئی مشخص و تعیین نماید باید دانست تراکم تار پشم در نقاط مختلف بدن گوسفند متفاوتست و معمولاً در قسمت پشت و اطراف بدن تراکم زیادتر از قسمت­های شکم و دست و پا می­باشد برای تعیین تراکم پشم روی بدن حیوان زنده، روش­های گوناگونی وجود دارد ساده ترین راه محاسبه تعداد تارهای پشم در دسته ای از پشم است که از یک سطح معین از پوست چیده شده باشد و با این ترتیب، می­توان تراکم تارهای پشم را در واحد سطح تعیین کرد.

در محاسبات دقیق، از بدن حیوان زنده نمونه ای از پوست را با عمل بیوپسی برداشت می کنند، برای این منظور، پشم قسمتی از بدن گوسفند را می چینند و از ۶ تا ۱۰ محل نمونه­هائی از پوست به اندازه ۱ سانتیمتر مربع انتخاب می نمایند و سپس به کمک میکروتوم از این نمونه ها، برش­هائی به ضخامت ۷ تا ۸ میکرون تهیه می کنند و با استفاده از روش­های بافت شناسی تعداد فولیکول يا محل رویش تار پشم را در واحد سطح محاسبه می­نمایند. متأسفانه تاکنون محاسبات دقیقی در مورد تراکم تار پشم در گوسفندان ایران بعمل نیآمده است ولی بررسی­های انجام شده در مورد گوسفندان با پشم ضخیم خارجی نشان داده است که تار پشم بعنوان مثال در گوسفندان سر سیاه انگلیسی که از تیپ گوشتی می باشند معادل ٤٥٦٠ تار پشم در هر سانتیمتر مربع است. باید توجه داشت تراکم تار پشم در گوسفندان با پشم ظریف معمولاً بیشتر از گوسفندان با پشم صخیم است و مطالعه نشان داده است که تراکم تار پشم در نژاد مرینوس بین 5500 تا 5800 می باشد.

در مورد طول تار پشم باید یادآور ساخت که اولاً در یک دسته پشمی، تارها از نظر طول با یکدیگر متفاوتند و ثانیاً در نقاط مختلف سطح بدن، درازای تارهای پشم معمولاً یکسان نیست بررسی نشان داده است که تارهای پشم در نواحی شانه و پشت درازتر از تارهای طرفین بدن و تارهای روی شکم کوتاه­تر از تارهای طرفین بدن است. بعلاوه بین گوسفندان یک نژاد نیز طول تارهای پشم متغییر است که این امر معمولاً به عوامل گوناگونی مانند سن و جنس و تغذیه بستگی دارد به همین جهت در یک گوسفند یا یک نژاد باید حد متوسط طول تار پشم را با توجه به عوامل مربوط محاسبه و تعیین نمود.

در عمل و بعنوان مثال برای تعیین طول تار پشم در ناحیه شانه، نخست با باز کردن فرق در قسمتی از پشم بدن گوسفند در این ناحیه پوست حیوان را مشاهده می­نمایند و آنگاه از قسمت سطح پوست تا انتهای تار را با یک خط کش ساده اندازه گیری می­کنند با این روش فقط طول طبیعی تار پشم بدست می آید زیرا در چنین حالتی الیاف پشم کشیده نمی­شود و جعدهای موجود در طول تار پشم شکل طبیعی خود را حفظ می­کنند. در پشم­های ظریف تعداد بعد بين ۳۰ تا ٤٠ عدد در طول ۱۰ سانتیمتر تار پشم است در پشم های ضخیم تعداد تا جعد بین ۸تا ۱۲ عدد در طول ۱۰ سانتیمتر تار پشم است. برای تعیین طول اصلی تار پشم در ناحیه شانه، شخص ارزیاب باید اولاً الیاف پشم را کاملاً بکشد تا جعد آن بکلی از بین برود و بعلاوه سعی نماید خط کش اندازه گیری را در محاذات طول پشم حتی المقدور در محل بین دو دنده حیوان قرار دهد. در واحدهای پیشرفته گوسفندداری اکثراً بعد از پشم چینی، وزن پوشش پشمی بدن و طول تار پشم بطور همزمان در قسمتی از اطاق پشم چینی انجام می­گیرد و در عمل پوشش پشمی بدن را که بصورت سفره هائی چیده و تهیه شده است، روی سطح فوقانی یا رویه میز مستطیلی شکل نسبتاً درازی قرار می­دهند. در گوشه ای از این میز ترازوئی که کفه آن زیر رویه میز نصب شده قرار دارد و با پهن کردن سفره پشمی روی این رویه می­توان به سهولت وزن سفره پشمی را محاسبه کرد. در گوشه دیگر این میز و در طول لبه آن، خط مدرجی برحسب میلیمتر کشیده شده است که با قرار دادن نمونه­هائی از الیاف نواحی مختلف سفره پشمی در محاذات خط مدرج و کشیدن دو طرف این نمونه ها می­توان طول تقریبی تار پشم را بطور متوسط در سفره پشمی مربوطه تعیین کرد.

در ظرف یکسال رویش طول تقریبی تار پشم در گوسفندان پشم ظریف بین 9تا ۱۱ سانتیمتر و در گوسفندان پشم ضخیم مانند گوسفندان ایران بین ۱۰ تا ۱٥ سانتیمتر است.

در مورد سلامت پوشش بدن، شخص ارزیاب باید منظره کلی پوشش پشمی را در نظر بگیرد و در این شرائط پشم گوسفند باید یکدست و یکنواخت، تمیز و عاری از آلودگی با خاك و خاشاك و كود و بقایای علوفه و خرده گیاهی باشد. بعلاوه شخص ارزیاب باید سلامت پوشش پشمی بدن را بوسیله فقدان نشانه های آلوپسی یا پشم ریزی مورد تأئید قرار دهد. پشم ریزی در گوسفند معمولاً بواسطه آلودگی به انواع جرب و شپش و قارچ و یا در اثر کمبودهای تغذیه ای (بویژه کمبودهای گوگرد و مولیبد نیوم وروی) حاصل می­شود و نشانه عدم رعایت نکات بهداشتی و نگهداری و پرورش گوسفند در شرایط نامناسب است.

در هنگام ارزشیابی گوسفند از نظر پشم، علاوه بر نکاتی که اشاره شد و می توان آنها را در کلیه نژادهای گوسفند اعم از گوسفندان با پشم ظریف و یا گوسفندان با پشم ضخیم تعمیم داد کیفیت پشم از نظر نوع بهره برداری نیز باید مورد توجه قرار گیرد. چگونگی کیفیت پشم در نژادهای با پشم ظریف برحسب «ظرافت تار پشم» و در نژادهای با پشم ضخیم برحسب «ترکیب انواع تارهای موجود در الیاف ضخیم» مشخص و معین می­شود. ظرافت تار پشم را براساس قطر تار پشم محاسبه می کنند و معمولاً هرچه این مقدار کمتر باشد، تار مربوطه ظریف تر و باصطلاح محصول پشم از ظرافت بیشتری برخوردار بوده و مناسب استفاده در صنایع نساجی و تهیه نخ و پارچه های مرغوب است. در مورد ترکیب انواع تارهای موجود در الیاف پشم ضخیم نیز باید گفت که اینگونه الياف از چهار نوع تار مختلف تشکیل شده است و هرچه نسبت درصد تار هتروتیپ بیشتر باشد به همان نسبت پشم حاصله بمنظور استفاده در صنایع قالیبافی و تهیه فرش مرغوب از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است.

چ- چربی پشم یا لانولین

غدد کروی شکل عرق در زیر پوست گوسفند، موادی را از خون بنام عرق، به قسمت خارجی پوست ترشح می­کند. ترشح مواد زائد از خون به قسمت خارجی پوست و در لابلای پشم، دائمی بوده و این عمل هم در زمان استراحت و هم در موقع فعالیت گوسفند انجام می­گیرد. منتهی مقدار ترشحات فوق در زمان استراحت کمتر و در موقع فعالیت بیشتر است. در فعالیت­های شدید عضلانی مثل راه پیمائی­های مداوم در قشلاق و ییلاق و نیز حرکت در مناطق گرم با حرارت­های بالا تلاش و فعالیت غدد عرق فوق العاده بوده و مقدار ترشحات عرق همراه با سلول­های مرده چربی که از غدد سباسه یا غدد چربی زیر پوست حاصل شده اند، بخارج پوست و لابلای پشم زیادتر از دوران استراحت می باشد. در نتیجه این اعمال مواد آهکی چربی داری بنام عرق چرب در اطراف پشم جمع می­شود که فراکسیون یا بخش چربی آنرا در این مخلوط به نام چربی پشم یا لانولین می­خوانند.

عرق چرب، بصورت ورقه نازکی روی الیاف پشم را می پوشاند و بدینوسیله آنرا نرم و در مقابل تغییرات آب و هوا محافظت می کند در حقیقت، عرق چرب از مواد محلول در آب (مانند املاح محلول معدنی) و مواد غیر محلول در آب (مانند املاح غیر محلول معدنی و آلی) و مواد محلول در سولفور کربن (مانند لیپیدها) تشکیل یافته است. قسمت عمده مواد محلول در آب عبارتند از بعضی اسیدهای چرب اشباع شده و یون­های کلسیم و منیزیم وآهن. مواد غير محلول در آب نیز بیشتر از نمک­های آلی و معدنی پتاسیم تشکیل شده و مواد محلول در سولفور مخلوطی است از استراسیدهای چرب غیر محلول در آب که از ترکیب با انواع الكل ها ساخته شده است.

معمولاً عرق چرب پشم به دو صورت ظاهر می­شود که یکی از آنها به آسانی و دیگری به سختی حل می­گردد. عرق چربی که به آسانی حل می­شود، چسبناک نیست و رنگ آن زرد مایل به سفید است ترشح مقدار معینی از این نوع عرق چرب در ایجاد توده پشمی مرغوب مؤثر است در حالیکه ترشح زیاد آن نشانه تغذیه و نگهداری و پرورش غلط و نامناسب است. باید یادآور ساخت که ترشح عرق در حالت فوق موجب اتلاف عوامل مغذی و عناصری می­شود که می­توانند در شرائط طبیعی به مصرف تهیه چربی و گوشت در بدن حیوان برسند. بعلاوه هرگاه در میان بعضی نژادهای گوسفند، انواعی یافت شوند که به مقدار و به شکلی غیر طبیعی عرق کنند و پشم آنها رطوبت زیادی جذب نماید، گوسفندداران ترجیح می­دهند که از پرورش این نوع گوسفندان به منظور جلوگیری از خسارات اقتصادی خودداری ورزند نوع دیگر عرق چرب را که به آسانی حل می­شود بنام «عرق زنگ» می­خوانند این عرق بصورت دانه هایی روی الیاف پشم ظاهر می­شود.

عرق چربی که سخت حل می­شود شبیه ،صمغ چسبناک و دارای رنگ مخصوصی می­باشد عرق چوب صمغی که به رنگ زرد پرتقالی تا قرمز روشن است سخت تر حل می­شود. این نوع عرق چرب سفت و سخت داخل الیاف توده پشمی قرار می­گیرد و جدا کردن الیاف را از یکدیگر دشوار می سازد. در کاخانه های پشم شوئی این چربی­ها را به کمک شستشو با مواد خیلی قوی و درجه حرارت زیاد از پشم جدا می­سازند و در اثر این عمل پشم کمی به صورت نمد درخواهد آمد. عرق چرب از نوع موم نیز که به اکثر رنگ ها (از سفید یکدست تا سبز) ظاهر می­شود کاملاً سخت بوده و نمی­توان آنرا به سهولت از پشم جدا کرد.

مقدار و مواد متشکله چربی پشم یا لانولین نیز با نوع پشم در نژادهای مختلف و روش نگهداری و تغذیه و آب و هوا و فشردگی پشم و مقدار پوشش پشمی بدن فرق می کند و مهمتر از همه، مقدار چربی بستگی به عوامل ارثی دارد. مقدار لانولین در پشم گوسفندان بی دنبه (مانند گوسفند زل مازندران) و مرینوس، بیش از گوسفندان دیگر می­باشد. اگر چه در مورد مقدار لانولین حاصله از پشم گوسفندان زل، هنوز گزارشی ارائه نشده است ولی آزمایشات مربوطه روی پشم گوسفند مرینوس نشان داده است که مقدار لانولین بطور متوسط 5/12 درصد است و در نزد بعضی از انواع این نژاد نیز تا 10/16 گرم لانولین از ۱۰۰ گرم پشم جدا شده است.

نسبت درصد چربی پشم در گوسفند قره گل بین 30/2 تا 40/2، در گوسفندهای قزل و بلوچی بین ٤ تا 5 و در گوسفندان شیری آلمانی بین 20/6 تا 30/8 گزارش شده است. باید دانست که در شرائط ایران، قسمت اعظم پشم تولیدی گوسفندان معمولاً در داخل رودخانه و آب­های جاری شسته می­شود و با این ترتیب مقدار زیادی از چربی پشم با این نوع شستشو هدر می­رود به همین جهت ارقام ارائه شده برای نسبت درصد لانولین نژادهای ایرانی با مقادیر اصلی و واقعی تفاوت خواهد داشت. چنانکه در تحقیقاتی که در زمینه استخراج لانولین از پساب کارخانه پشم شوئی کرج به عمل آمده معلوم شده است که نسبت درصد لانولین پشم در این کارخانه (که معمولاً از پشم گوسفندان مناطق مختلف بعنوان ماده خام استفاده می کند) معادل 2/7 می باشد. در مورد ماهیت لانولین و خواص آن باید یادآور شد که لانولین اصولا یک نوع واکس است که از استرهای اسید چرب با انواع الکل ها تشکیل شده است. قسمت عمده اسیدهای چرب لانولین عبارت است از:

اسید میریستیک و اسید پالمی تیک و اسیدلینوسریک و اسیدسروتیک. الکل های لانولین نیز عبارتند از کلسترول، لانوکلسترول، کلسترانول (دی هیدرو کلسترول) و اگنوسترول و تعدادی الکل­های آلیفاتیک. نقطه جوش لانولین بین ۳۸ تا ٤٠ درجه سانتیگراد است.

ارزش اقتصادی لانولین از زمان­های قدیم در طب شناخته شده و به علت قابلیت جذب مناسب در پوست، یکی از بهترین مواد اصلی مخلوط کننده در ترکیب بیشتر کرم­ها بمنظور سلامت پوست و زیبائی صورت مورد استفاده قرار گرفته است. بعلاوه لانولین در ترکیب خمیر ریش و شامپو و بسیاری از پمادهای مختلف طبی وجود دارد گذشته از موارد استعمال طبی فوق، لانولین در صنعت نیز بکار میرود و امروزه در کارخانه های نساجی برای سهولت کار در امر ریسندگی و طولانی نمودن عمر ماشین­ها و پیشبرد راندمان کار از لانولین استفاده شایانی می برند.

باید اضافه کرد که علت انتخاب لانولین بعنوان ماده اصلی کرم های طبی بواسطه خاصیت نفوذ و جذب مداوم آن در پوست است. به همین جهت کرم ها و پمادهای محتوی لانولین بتدریج در مسامات پوست صورت و بدن وارد می گردد و به پوست، لطافت و نرمی ویژه ای می بخشد. بعلاوه دوام محصولات طبی محتوی لانولین نسبت به سایر محصولات مربوطه که فاقد لانولین می­باشند بسیار زیاد تر است.

لانولین را به دو نوع تصفیه شده یا نشده می توان تهیه کرد. نوع تصفیه شده لانولین را بنام «روغن پشم خام» و یا «لانولین طبی» می خوانند و آنرا بصورت «هیدراته» و «انیدر» مصرف می کنند. لانولین ها را نه در مادها زیاد مصرف می­گردد، زیرا هم جذب پوست می­شود و هم می­توان موادی که در آب محلولند با آن خوب مخلوط کرد و بکار برد. لانولین هیدراته از اختلاط 25 درصد آب و 75 درصد لانولین بدست می­آید. لانولین انیدر نیز لانولینی است که آب آن گرفته شده و بیشتر در ترکیب و تهیه کرم ها مورد استفاده قرار می گیرد. نوع تصفیه نشده لانولین را بنام «لانولین صنعتی» می خوانند و بیشتر از آن در کارخانه ها بقسمی که در مورد کارخانه­های نساجی در بالا به آن اشاره شد استفاده می­کنند.

برای بدست آوردن لانولین از نظر عملی و اقتصادی دو طریق معمول است: روش شستشوی معمولی پشم به کمک آب و مواد قلیائی روش شستشوی پشم به کمک حلال­های مختلف از قبیل هگزان و یا مخلوط آب و الکل و یا مواد مشابه دیگر. در روش اول یا در روش شستشوی معمولی، پشم توسط آب و مواد قلیائی در حوضچه هائی شسته می­شود. در کارخانه این عمل معمولاً در 5 حوضچه شستشو انجام می گیرد. حوضچه­های شستشو توسط غلطک­های فشار از یکدیگر جدا می­باشد. به حوضچه اول آب گرم و به حوضچه های دوم و سوم و چهارم مقداری مواد قلیائی می افزایند و حوضچه پنجم فقط محتوی آب گرم است. درجه حرارت در حوضچه ها بین ٤٠ تا 55 درجه سانتیگراد تغییر می­کند. پشم خام از مخزن مربوطه وارد حوضچه اول شده و در اینجا بوسیله چنگال­های مخصوص از داخل آب گرم عبور داده شده و به زیر غلطک هدایت و آب آن گرفته می­شود. سپس پشم از حوضچه های دوم و سوم و چهارم و پنجم عبور داده می­شود و آنگاه به ترتیب به دستگاه­های خشک کننده و سرد کننده هدایت و پس از سرد شدن بسته بندی می­گردد. در مرحله بعد، لانولین با استفاده از روش­های مختلف از پساب حوضچه ها استخرج می­شود.

در روش دوم که بنام روش سوفر معروف است، پشم خام از مخزن مخصوص پشم، به دستگاه استخراج کننده هدایت می­شود و در این دستگاه که دارای ۲ متر عرض و ٨٤ متر طول می­باشد پشم روی یک نوار پهن مشبک و متحرک که طول آن ٤ متر است از هم باز شده و پخش می­گردد. حلال های مصرفی در این روش الکل ایزوپروپیل و هگزان است و تمام مراحل استخراج باید در مدار بسته و غیر قابل نفوذ انجام شود.

عمل شستشوی پشم و استخراج چربی آن بشرح زیر صورت می­گیرد: ابتدا پشم خام روی نوار مشبک پخش شده و بعداً توسط محلول الکل در پنج حوضچه با سیستم جریان منظم شستشو می­شود در این روش نیز هر حوضچه از حوضچه دیگر، توسط غلطک­های فشار جدا می­گردد و فشار مایعی که روی پشم پاشیده می شود همواره پائین نگهداشته می­شود تا پشم بصورت نمد در نیآید. مصرف الکل برحسب نوع پشم و مقدار چربی و درصد مواد خارجی متغییر می باشد و برای هر کیلو پشم خام چربی دار بین 2 تا 4 لیتر الکل مورد استفاده قرار می گیرد. پشم خیس شده در الکل به قسمت استخراج چربی هدایت می شود و روی آن مخلوط آب و الکل و هگزان پاشیده می گردد. استخراج چربی به کمک هگزان در این روش چنانکه گفته شد استخراج به روش منظم است. بدین ترتیب که هگزان (فاز بالائی) از دستگاه جداکننده به دستگاه تصفیه رفته و از آنجا به دستگاه تقطیر و بالاخره کندانسور هدایت شده و سپس به مخزن هگزان برگشت داده می­شود و از مخزن با فشار روی پشم پاشیده می­شود و چربی را در خود حل نموده بسوی دستگاه مخلوط کننده و سپس جدا کننده هدایت می شود.

عامل مهمی که در استخراج لانولین باید از آن اجتناب نمود حرارت بالاست. حرارت بالا در حقیقت اثر مخالف روی رنگ چربی خواهد داشت. بنابراین حلالی باید بکار برد که دارای نقطه جوش پائین باشد و در خلاء تقطیر گردد. هگزان در فشار آتمسفر و در 65 درجه سانتیگراد تقطیر می­گردد و از نظر آنکه در مدت زمان کوتاهتری عملیات انجام می شود. بیشتر مقرون به صرفه است. معهذا اگر عمل استخراج و جدا کردن و تصفیه چربی در سیستم بسته ای انجام نشود احتمال خطر وجود دارد. با استفاده از روش سوفر که در سیستم بسته انجام می­شود می­توان بین 85 تا ۹۰ درصد لانولین یا چربی پشم را استخراج نمود.

لازم به یادآوری است که از نظر تجارتی، رنگ و بوی لانولین حائز اهمیت ویژه ای می باشد. لانولین حاصله از پساب شستشوی پشم بصورت ماده خمیری شکل است و این خمیر ابتدا به رنگ قهوه ای سیر و همراه با بوی مخصوصی می باشد که باید سعی نمود در عملیات بعدی، ضمن تصفيه لانولین، بوی آنرا به به کمک اسانس­های معین از بین برد و حتی الامکان آنرا بصورت فرآورده ای به رنگ سفید یا بیرنگ درآورد. در تجارت لانولین به رنگ های زرد و پرتقالی و سبز نیز عرضه می­شود که این نوع فرآورده ها از نظر مرغوبیت، بعد از لانولین های سفید یا بیرنگ و در درجه دوم اهمیت قرار دارند.

 

---

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی