ارزش حشرات گرده ­افشان محدود به گیاهان زراعی نیست بلکه در غیاب حشرات گرده ­افشان بیشترین خسارت به انسان به زمین­های غیر زراعی وارد خواهد شد. زیرا که بیشتر گیاهان تثبیت کننده خاک و حاصلخیز کننده خاک از بین خواهند رفت و در واقع بهار تبدیل به زمستانی عریان و خشک خواهد شد چون بیشتر گل­هایی که احتیاج به گرده­ افشانی توسط حشرات داشته­ اند به تدریج نابود می­شوند. بنابراین می­توان عمل حشرات گرده ­افشان را در مراتع و جنگل­ها حائز اهمیت دانست. دراین پست به بررسی عوامل مؤثر گرده ­افشانی زنبور عسل می پردازیم.

ارتباط اکولوژیکی بین حشرات گرده ­افشان و گیاهان گلدار

یکی نکته که قابل توجه و تفکر است این است که دنیای تکنولوژی امروز به واسطه ازدیاد بیش از حد جمعیت جهان به سرعت سرسام ­آوری اقدام به کشت وسیع یک نوع زراعت یا باغ نموده است. چنین اقدامی دو جنبه اساسی دارد، اول این که سطح تولید را به مقدار زیادی بالا برده که خود قابل تقدیر است ولی نکته ظریف در این اقدام این است که چنین زراعت­هایی در معرض خطر بیشتر واقع می­شوند زیرا واریته­ های کشت شده محدود بوده و از نظر ژنتیکی قابلیت انعطاف کافی ندارند.

چنین محدودیت­های ژنتیکی زنگ خطری برای بشریت است. در اینجا است که گرده ­افشانی غیر مستقیم به یاری انسان می­ آید و در این عمل است که نقش حشرات گرده­ افشان در بقاء زندگی انسان مشخص­تر می­شود.

از طرف دیگر به واسطه عدم آگاهی کشاورزان و دست­اندرکاران مربوطه به اهمیت حشرات گرده ­افشان، زندگی بشر با خطر بیشتری مواجه می­گردد. زیرا اگر اقدامات لازم برای محافظت این موجودات به عمل نیاید طبیعی است که جمعیت آن­ها و حتی گونه­ های آن­ها به تدریج به نابودی کشانده شده و در واقع نابودی قسمت مهمی از غذای انسان را سبب شده و در دراز مدت زوال نسبی کشاورزی را باعث می­شود.

از جمله اقداماتی که باعث خطرات جدی برای حشرات گرده ­افشان می­گردند عبارتند از:

1. اقدام به کشت وسیع یک نوع زراعت یا تک محصول که موجب محدود شدن منابع غذایی و محل زندگی حشارت گرده ­افشان می­شود.
2. مصرف بی­رویه سموم کشاورزی
3. توسعه شهرها و نابود کردن زمین­های کشاورزی
4. چرای بی­رویه در مراتع که منجر به از بین رفتن گیاهان شهد و گرده ­زا شده و امکان لانه­سازی حشرات گرده­ افشان را از بین می­برد.
5. آتش­سوزی­های اتفاقی وسیع در جنگل­ها و مراتع که باعث انهدام محل­های لانه­ سازی حشرات می­گردند.

علائم گرده ­افشانی کافی و ناکافی

به طور کلی انجام گرده ­افشانی و یا عدم گرده ­افشانی و یا ناکافی بودن آن در گونه­های گیاهان مختلف اغلب دارای علائم متفاوت می­باشد که باید بر حسب نوع گیاه به این علائم پی برد. مثلاً در مزرعه پنبه اگر حشرات گرده ­افشان به اندازه کافی وجود داشته باشند و گرده ­افشانی به خوبی انجام شود معمولاً قبل از ظهر، رنگ گلبرگ­ها از سفید به بنفش تغییر می­یابند.

ضمناً کاسه گل بسته شده و لوله­ای می­شود. برعکس گل­هایی که به وسیله حشرات گرده ­افشانی نشده باشند گلبرگ­هایشان به رنگ سفید باقی مانده و کاسه­ های گل آن­ها نیز تا موقع غروب آفتاب باز خواهند ماند. علاوه بر این در این گونه گل­ها وقتی که کاسه گل بسته می­شود گلبرگ­ها به هم چروکیده شده و لوله­ای نخواهند شد.

مثال دیگر، در مزرعه شبدر و یونجه به واسطه عدم گرده ­افشانی کافی بیشتر گل­ها کاملاً شاداب بوده و مزرعه حالت سبزی کلی را ندارد ولی وقتی گل­ها گرده­ افشانی شدند حالت پژمردگی پیدا می­کنند و مزرعه سبزی کلی خود را باز می­یابد.

سایر علائم گرده­ افشانی کافی عبارتند از این که روی شاخه­ ها، میوه ­ها به طور قرینه تشکیل می­گردند، نهنج گل­ها به خوبی متورم و پر می­شوند. میوه­ ها یا دانه­ ها به فراوانی و متراکم تشکیل شده و وضعیت قرار گرفتن آن­ها روی گیاه یکنواخت می­باشد.

عوامل مؤثر در گرده ­افشانی توسط زنبور عسل

همانطور که قبلاً گفته شد زنبور عسل یکی از مهمترین و مؤثرترین عوامل گرده ­افشانی غیرمستقیم محسوب می­گردد. درجه موفقیت این حشره در گرده ­افشانی تحت تأثیر عوامل مختلف متفاوت می­باشد که در ذیل مختصراً به این عوامل اشاره می­گردد:

1-رفتار خود زنبور عسل

ثابت شده است که نژادها یا لاین­های مختلف زنبور عسل تا حدودی رفتارهای متفاوتی از خود نشان می­دهند. مثلاً بعضی از نژادها فعالیت چرای آن­ها در مزارع و باغات برای جمع ­آوری شهد و گرده گل بیشتر از نژادهای دیگر می­باشد. همچنین هر نژادی در شرایط آب و هوایی به خصوصی بهتر عمل نموده و درنتیجه راندمان گرده­ افشانی و یا تولید عسل آن بالاتر خواهد بود.

زیربنای این گونه تفاوت­های رفتاری غریزی و ژنتیکی بوده و در طی سال­های متمادی در یک نژاد یا لاین متمرکز شده­اند. لذا در بهره­گیری از عمل گرده ­افشانی زنبور عسل باید این خصوصیات را در نظر گرفته و از نژاد یا لاینی استفاده شود که علاوه بر سازش با شرایط اقلیمی منطقه، ذاتاً فعالیت چرائی زیادی داشته باشد.

2-تأثیر عوامل اقلیمی

مهمترین عوامل اقلیمی که روی فعالیت گرده ­افشانی زنبور عسل مؤثر می­باشد عبارتند از: درجه حرارت محیط، نور، رطوبت و باد. درجه حرارت محیط: گرچه نژادها و یا لاین­های مختلف زنبور عسل نسبت به شرایط مختلف محیطی تا حدودی رفتارهای متفاوتی از خود نشان می­دهند ولی به طور مناسب­ترین درجات حرارت برای فعالیت همه آن­ها حدود 20 تا 35 درجه سانتی­گراد می­باشد. فعالیت زنبور عسل در ماورای این درجات به تدریج کاهش یافته و در کمتر از 8 و بیشتر از 43 درجه سانتی­گراد کلاً متوقف می­گردد.

نور: فعالیت زنبور عسل با شروع روز و متناسب با افزایش روشنایی شروع شده و افزایش می­یابد و در هنگام غروب آفتاب و متناسب با کاهش روشنایی نیز کاهش یافته و متوقف می­گردد. علاوه بر این در خلال روز در صورت کاهش روشنایی به واسطه ابرف مه و یا عوامل دیگر فعالیت چرای زنبور عسل نیز کاهش می­یابد.

رطوبت: در روزهای بارانی فعالیت چرای زنبور عسل متوقف می­گردد. علاوه بر این هنگامی که رطوبت هوا زیاد و در حد اشباع باشد فعالیت این حشره نیز کاهش می­یابد زیرا رطوبت روی شهد و گرده گل اثر نموده و به طور غیر مستقیم در عمل چرای زنبور عسل تأثیر می­گذارد.

باد: فعالیت چرای مناسب زنبور عسل در هوای کاملاً آرام صورت می­گیرد و در صورت وجود باد این عمل کاهش یافته و یا متوقف می­گردد. وقتی سرعت باد به حدود 40 کیلومتر در ساعت یا بیشتر برسد فعالیت صحرائی زنبور عسل کاملاً متوقف می­گردد.

بعضی از نکات قابل توجه در استفاده از کلنی­های زنبور عسل برای گرده­افشانی

الف- تعداد کلنی­ های مورد نیاز برای یک هکتار زراعت یا باغ میوه

به طور کلی مزارع و باغات میوه که باید توسط زنبور عسل گرده ­افشانی شوند، متناسب با نوع محصول به تعداد متفاوتی کندوی زنبور عسل نیاز دارند زیرا مزارع یا باغات مختلف دارای مقدار گل متفاوت در واحد سطح می­باشند. همچنین مدت زمانی که گل­های گیاهان مختلف باز و آماده گرده ­افشانی می­باشند متفاوت است.

برای اکثر گیاهان توصیه شده است که به طور متوسط حدود پنج کندوی زنبور عسل در هکتار منظور شود و برای بهره­برداری بیشتر از زراعت یا باغ مورد نظر، استفاده از تعداد بیشتر کلنی زنبور عسل توصیه گردیده است.

لازم به ذکر است که در اینجا منظور از یک کلنی زنبور عسل کندویی است که حاوی ده قاب بوده که حداقل 6 قاب آن محتوی نوزادان سنین مختلف زنبور است و مابقی محتوی عسل، گرده گل و یا فضای خالی جهت تخم­گذاری ملکه و یا ذخیره غذایی آن­ها می­باشد.

ب-نحوه استقرار کندوهای زنبور عسل در منطقه مورد نظر

گرچه مطالعات زیادی در این رابطه صورت نگرفته است ولی بر مبنای اطلاعات موجود به نظر می­رسد بهترین روش استقرار کندوها در یک مزرعه و یا باغ به نحوی باشد که زنبورها بتوانند به طور یکنواخت کل آن منطقه را تحت پوشش چرای خود قرار دهند.

در این رابطه باید توجه داشت که شعاع پرواز مفید زنبور 3 کیلومتر می­باشد و لذا اگر وسعت منطقه زیاد باشد باید کلنی­ها را در واحدهای متعدد به گونه­ای قرار داد که کل منطقه زیر پوشش پرواز زنبور قرار گیرد. ولی اگر وسعت منطقه محدود می­باشد می­توان کندوهای مورد نظر را در یک محل مثلاً در وسط مزرعه یا باغ قرار داد.

ج – زمان مناسب برای مستقر کردن کندوهای زنبور عسل در مزرعه یا باغ

بیشتر محققین اظهار می­دارند که بهترین زمان قرار دادن کندوهای زنبور عسل در داخل مزرعه و یا باغ بعد از باز شدن گل­ها و خصوصاً زمانی است که حدود 10 تا 20 درصد گل­های باغ یا مزرعه کاملاً باز شد­ه­اند. با توجه به این که از زمان انتقال کندوها به حل مورد نظر حداقل دو یا سه روز وقت لازم است که زنبورها با محل جدید آشنا شده و رفتار طبیعی چرای خود را شروع نمایند، لذا توصیه می­گردد از زمان ظهور گل­های مزرعه و باغ نسبت به انتقال کندوهای زنبور عسل به محل جدید اقدام شود.

د-رقابت سایر گیاهان نزدیک به مزرعه یا باغ مورد نظر

با توجه به شعاع پرواز مفید زنبور که حدود 3 کیلومتر می­باشد، در صورتی که در مجاورت مزرعه یا باغ مورد نظر مزارع یا باغات دیگری نیز در حال گل کردن باشند، این احتمال وجود دارد که قسمتی از جمعیت کلنی­های زنبور عسل به آن مزارع و باغات پرواز کرده و راندمان کار آن­ها برای محل منظور شده کاهش یابد.

در این مورد متأسفانه کار زیادی نمی­توان انجام داد ولی اگر تراکم زنبور در محل به مقدار کافی باشد مشکل مهمی به وجود نخواهد آمد. علاوه بر این ثابت شده است که زنبور عسل معمولاً ترجیح می­دهد در صورت وجود منابع شهد و گرده، نزدیک به محل کندوی خود فعالیت نماید.

به همین دلیل توصیه می­گردد که محل استقرار کندوها در داخل یا مجاور مزرعه یا باغ مورد نظر باشد.

محافظت کلنی ­های زنبور عسل در مقابل خطرات احتمالی در جریان گرده­ افشانی

پس از استقرار کندوهای زنبور عسل در مزرعه یا باغ باید آن­ها را در مقابل خطرات احتمالی محافظت نمود. یکی از مهمترین این خطرات سمپاشی­ هایی است که بر علیه آفات و بیماری­های گیاهی در محل انجام می­شود.

جلب حشرات گرده ­افشان خصوصاً زنبور عسل روی گل­های گیاه معین و هدف

در سال­های گذشته محققین تلاش زیادی به عمل آورده ­اند که برخی از حشرات گرده ­افشان خصوصاً زنبور عسل را به سمت گل­های گیاه مورد نظر (باغ یا مزرعۀ هدف) هدایت و جلب کنند و از این طریق راندمان گرده­ افشانی و نهایتاً تولید محصول را افزایش دهند.

از جمله اقدامات انجام شده این است که زنبور عسل را به وسیله شربت شکر حاوی عصاره گل­های گیاه هدف مورد تغذیه قرار دهند و بدین طریق موجب جلب آن­ها به روی گل­های گیاه هدف شوند. این روش تا کنون جنبه عملی و کاربردی پیدا نکرده است.

محققین دیگر اظهار کرده­اند که اگر گیاه هدف را با شربت شکر اسپری کنیم می­توانیم زنبورها را به طرف آن جلب نمائیم. ولی تحقیقات دیگر نشان داده است که گرچه با این روش زنبورهای بیشتری روی گیاه هدف جلب می­شوند ولی این زنبورها غالباً روی شاخ و برگ گیاه برای تغذیه از شربت متمرکز می­شوند و کمتر روی گل­های آن گیاه فعالیت گرده ­افشانی می­کنند.

واقعیت این است که زنبورها وقتی گل­ها را ملاقات می­کنند و پاشی (شهد یا گرده) از آن دریافت می­دارند، آن گل­ها را به وسیله عطر مخصوصی (فرمون) علامت­گذاری کرده و بدین ترتیب متعاقباً همین گل­ها توسط افراد همان­گونه ملاقات می­گردد. . بر اساس این ارتباط محققین اخیراً یک ماده شیمیای مشابه ترکیب فرمون ناسانوو تولید کرده و اظهار کرده ­اند که باید روی گل­های گیاه هدف اسپری شود تا موجب جلب زنبورها گردد.

گزارش­های واصله از نتایج کاربرد این ترکیب تاکنون خیلی روشن و قطعی نبوده و امیدوار کننده نمی­باشد. علاوه بر این هزینه کاربرد این ترکیبات نیز باید توجیه کننده سود حاصل از افزایش محصول باشد. به هر حال در این زمینه نیاز به تحقیقات بیشتری می­باشد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی