کیفیت علوفه مراتع با عوامل متعدد و بویژه با سن گیاه، شرائط اقلیمی محل و خوش خوراکی گیاه همبستگی مستقیم دارد. کیفیت علوفه از سن گیاه ، شرایط اقلیمی محل ، خوش خوراکی گیاه به کیفیت علوفه بستگی دارد. دراین پست حفظ کیفیت علوفه مراتع و استفاده از علوفه مراتع بررسی میشود.

کیفیت علوفه مراتع

اول-سن گیاه:
گیاهان نورسته و جوان معمولاً نازک تر و لطیف تر از گیاهان رسیده می باشند و این امر بیشتر بعلت آنست که در این گیاهان، مقدار آب بیشتر و مقدار سلولز و لیگنین (مواد خشبی) کمتر از گیاهان مسن و رسیده است. مقدار زیاد آب به علوفه، خاصیت مسهلی می دهد و به این ترتیب چنین علوفه ای از نظر غذائی، از کیفیت مناسبی برخوردار نیست. از طرف دیگر چون بیشتر احتیاجات غذائی حیوان و بویژه انرژی لازم برای ادامه اعمال حیاتی، بوسیله ماده خشک علوفه تأمین می شود، لذا مصرف علوفه نورسته و جوان که آب آنها زیادتر وماده خشک آنها کمتر است، ازنظر تولید انرژی ارزش چندانی نیز ندارند. بعلاوه تجربه نشان داده است که گوسفند از جمله احشامی است که علوفه هائی را که مواد خشبی آنها کمتر از حدمتعارف ولازم است دیرتر هضم و جذب می نماید، در گیاهان نورسته و جوان، مقدار مواد پروتئینی و فسفر و کلسیم و کاروتن، بیشتر از گیاهان رسیده است و هرگاه در تنظیم غذای حیوان دقت نشود، مصرف چنین علوفه ای ممکن است نارسائی هائی را از نظر هضم و جذب علوفه بوجود آورد.

در صورتیکه مرتع، دارای گیاهان نورسته و جوان باشد و مورد چرا قرار گیرد، گوسفندان از روی میل و غریزه طبیعی، قبل از هر چیز به علوفه های جوان و نورسته توجه نموده قسمت بیشتر گیاهان مرتع را قبل از طی مرحله رشد و رسیدن به مصرف می رسانند. بهمین جهت برای حفظ کیفیت علوفه در چنین مراتعی باید حتی المقدور سعی نمود چرای گوسفند را تا زمانی که گیاهان از رشد کافی برخوردار نشده اند به تأخیر انداخت. بویژه باید توجه داشت که گوسفند را نباید در اوایل بهار و قبل از رشد کامل گیاهان علوفه ای جهت چرا وارد مراتع نمود زیرا در غیر اینصورت، حیوان ناگزیر خواهد بود از گیاهان سمی که بیش از سایر علوفه ها بحد رشد و نمو خود رسیده است مصرف نماید.

دوم- شرایط اقلیمی محل:
نور، درجه حرارت، ویژگی­های خاک، میزان نزولات جوی، ارتفاع از سطح دریا، باد و رطوبت در چگونگی کیفیت علوفه مراتع مؤثر می باشند:

الف- تأثير نور:
با توجه به نیاز گیاهان سبز به انرژی نورانی از نظر انجام عمل فتوسنتز، علوفه ای که در روشنائی می روید از ارزش غذایی بیشتری برخوردار است. آزمایشات عده ای از دانشمندان نشان داده است که هرگاه علوفه خانواده گندمیان (گرامینوز) در سایه رشد کنند مقدار مواد نشاسته ای و پروتئین و کلسیم در آنها کاهش می یابد. بطور کلی علوفه ای که در مقابل نوری رشد کند، نسبت به علوفه ای که در سایه رشد نماید، خوش خوراک تر است و گوسفندانی که در این گونه مراتع پرورش یابند از بازده تولیدی بیشتری برخوردار می باشند. در ایران نمونه هایی از این نوع مراتع را در دامنه های سلسله جبال زاگرس می توان ملاحظه نمود، بقسمی که همیشه کیفیت علوفه هایی که در دامنه های جنوبی کوهستان روئیده می شود، بهتر از گیاهانی است که در دامنه های دیگر بدست می آید.

با این حال، باید توجه داشت که چون گوسفند می تواند با هر نوع علوفه ای سد جوع نماید و از طرف دیگر بعلت راه پیمائی در طول روز مایل است در سايه استراحت کند، مراتع مشجر را به مراتع غير مشجر ترجیح می­دهد.

ب- تأثیر درجه حرارت:
بذرهای داخل خاک به مساعدت حرارت جوانه زده می رویند و بهمین جهت درجه حرارت سطح خاک در سرعت رویش جوانه ها و رشد گیاهان نقش مهمی دارد. معمولاً در پائین تر از ۷ درجه سانتیگراد عمل کلروفیلی اکثر گونه ها به صفر می رسد و فقط در بیش از ۱۰ درجه سانتیگراد است که از نظر رشد، گیاه شروع به فعالیت کرده و هرقدر درجه حرارت به «درجه حرارت مناسب» آن گیاه نزدیک تر شود بر سرعت رشد گیاه افزوده می­شود. «درجه حرارت مناسب» برای رشد انواع علوفه، مختلف است. دانشمندان توانسته اند، میزان رشد بعضی انواع علوفه را بر حسب مقدار تشکیل بافت گیاهی طی یك شبانه روزدر درجه حرارت های مختلف تعیین نمایند و از روی آن درجه حرارت مناسب را برای حداکثر رشد برای هر علوفه مشخص سازند. بعنوان مثال تجربه نشان داده است که درجه حرارت مناسب برای تشکیل یک میلی گرم بافت گیاهی در شبدر سفید طى يك شبانه روز معادل ۲4 درجه سانتیگراد می باشد.

پ- تأثیر خاک:
بطور کلی کیفیت گیاهان با بافت و ترکیب خاک و عوامل وابسته دیگر خاک، ارتباط نزدیک دارد. هر چه درخاک، ماسه یا شن بیشتر باشد قابلیت جذب و نگهداری آب آن کمتر، جریان هوا در آن شدیدتر، از لحاظ ترکیبات شیمیائی و عوامل مغذی فقیرتر و بافت آن نامرغوب تر است. برخلاف حالت فوق، هر چه در خاک، رس بیشتر باشد، بعلت ریز بودن بافت و دارا بودن خاصیت کلوئیدی، قابلیت نگهداری آب در آن بیشتر، جریان هوا در آن ضعیف تر و از لحاظ ترکیبات شیمیائی و عوامل مغذی غنی تر است. آب ممکن است بشكل نزولات جوی و یا بصورت آب زیرزمینی (تحت الارض) به خاک برسد. هر اندازه آب تحت الارض در خاک­های سبک یا شنی بالاتر و در خاک های سنگین یا رسی پائین تر باشد، رشد و نمو گیاهان مراتع بیشتر می گردد. نوع دیگری از خاک بنام خاکی آهکی وجود دارد که ترکیبی از رس و ماسه و آهک است و برای زراعت مناسب ترین خاک میباشد. باید دانست خواص اصلی خاک، صرف­نظر از نوع بافت و ترکیب آن بستگی به نوع و مقدار مواد آلی یا هوموس آن دارد. خاک­هائی که هوموس نامرغوب دارند (که در آن مواد آلی خوب پوسیده و تجزیه نشده) و نیز خاک­هائی که فاقد پوشش گیاهی باشند، زودتر درمعرض فرسایش قرار می­گیرند و در نتیجه ارزش خود را از نظر بهره برداری زراعی و یا تولید علوفه از دست می­دهند. pH خاک نیز در خواص فیزیکی و شیمیائی و حیاتی خاک و در نتیجه در چگونگی رشد گیاه مؤثر است. درجه اسیدی خاک بواسطه زیاد شدن هیدروژن و استقرار این یون بجای یون های منیزیم و پتاسم و سدیم بالا می­رود و این عمل در طبیعت تحت تأثیر عوامل گوناگون صورت می گیرد. بیشتر گیاهان زراعتی در pH خنثی (در خاک بین 5/6 تا 4/7) خوب رشد می­کنند ولی pH اسیدی ضعیف تا خنثی (در خاک بین 5 تا 47) مناسب­ترین حد واکنش خاک برای اکثر گیاهان علوفه ای غلات یا گندمیان (گرامینوز) است. در خاک­هائی که pH آنها زیاد اسیدی (در خاک 4 و پائین تر) باشد گیاهان علوفه ای حبوبات یا نخود یان (لگومینوز) رشد مناسبی ندارند و به تجربه ثابت شده است که شبدر در خاک­های زیاد اسیدی بعضی چراگاه ها بتدریج از بین می رود.

برای آنکه به کیفیت و ترکیبات شیمیائی خاک پی برده شود و احياناً آگاهی های لازم نسبت به فقر بعضی عناصر آن بدست آید، آزمایشگاه­های مخصوص حفاظت و اصلاح خاک در بیشتر کشورها در این زمینه اقدام نموده و پس از بررسی های مربوط، کسری مواد و بویژه املاح معدنی خاک را معلوم داشته توصیه های لازم را در مورد انتخاب کود بعمل می آورند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، مطالعات مربوط به بررسی کیفیت و ترکیبات شیمیائی خاک هرچند سال یکبار انجام می­شود و این امر بویژه در احیای مراتع و افزایش کمی و کیفی علوفه، حائز اهمیت فراوان است.

ت- تأثیر میزان نزولات جوی:
معمولاً 250 تا 450 میلیمتر باران سالیانه برای کشت صیفی جات بسیار کم و برای رویش غلات و گیاهان مراتع کافی است. هنگامیکه میزان نزولات جوی بین ۸۰۰ تا ۹۰۰ میلیمتر در سال باشد نسبت عملکرد مراتع به حداکثر می­رسد ولی هرگاه مقدار نزولات از این میزان تجاوز نماید نسبت عملکرد کاهش می یابد. بعلاوه افزایش میزان بارندگی، حرارت محیط و تداوم رشد گیاه را کاهش داده و بعلت بیشتر اسیدی کردن خاک، شرائط نامناسبی را از لحاظ تولید گیاهان علوفه ای لگومینوز فراهم می سازد.

ث- تأثير ارتفاع و باد و رطوبت:
افزایش ارتفاع، موجب کاهش گرما و طولانی شدن دوره رشد گیاه می­گردد. ارتفاعات و کوهپایه ها و دامنه ها بطور کلی مناسب ترین محیط جهت رشد و نمو گیاهان مراتع است. مقدار و کیفیت علوفه در قسمت های مختلف ارتفاعات متفاوتست و معمولاً بهترین نوع علوفه در ضلع جنوبی کوهستان حاصل می شود. اگر چه در ضلع جنوبی ارتفاعات، احتمالاً محصول کمتری بدست می آید اما گیاهان دارای ترکیبات و عوامل مغذی به نسبت کافی بوده و بهمین جهت گوسفند و سایر احشام با میل و رغبت در آن چرا می کنند. عطر و طعم علوفه نیز برحسب محل رویش در ارتفاعات و یا دره ها متفاوتست و معمولاً عطر و طعم علوفه ای که در دره می روید به مراتب کمتر از همان قسم علوفه ای است که در کوهستان سبز می­شود.

زمین هائی که دارای پوشش گیاهی و بویژه گیاهان علوفه ای گرامینوز هستند در برابر بادهای شدید و مداوم، نسبت به زمین های زراعتی لخت بیشتر مقاوم می باشند و اینگونه اراضی کمتر در معرض فرسایش بادی قرار می گیرند. در ارتفاعات، شدت زیاد باد، موجب شکسته شدن گیاهان علوفه ای گرامینوز شده و این امر توام با چرای مفرط، فرسایش خاک را تسریع می کند. آب و هوای مرطوب سبب تسهیل رشد و نمو گیاهان علوفه ­ای گرامینوز می­گردد و آب وهوای خشک شرائط مناسبی را برای رشد علف­های هرز فراهم می سازد.

سوم- خوش خوراکی گیاه:
بستگی به چگونگی تولید و نوع علوفه دارد:

الف- چگونگی تولید علوفه:
علوفه ای که در آب و هوای معتدل حاصل شده باشد دارای ترکیبات و عوامل مغذی لازم و طعم و مزه مطبوع است و گوسفند با رغبت از آن تغذیه می نماید علوفه ای که در شرایط آب و هوای نامساعد و از زمین های فقیر و فاقد عوامل مغذی لازم بدست آمده باشد، خوش خوراک نبوده و حیوان از روی بی اشتهائی و فقط بخاطر پر کردن شکم خود از آن تغذیه می کند.

علوفه ای که در مناطق خشک بدست می آید، خیلی زود حالت خشکی به خود گرفته و در نتیجه نسبت درصد سلولز آن زیاد و مواد پروتئینی و املاح معدنی آن کم می شود. در صورتیکه در مناطق معتدله، علوفه کیفیت خود را بمدت زیاد همچنان حفظ کرده و برای تغذیه گوسفند در بیشتر ایام سال مناسب می باشد.

فصول سال نیز در کیفیت علوفه مراتع دخالت دارد، بطوریکه در اوایل فصل بهار، علوفه با مقدار زیادی آب همراه بوده و در اینصورت خاصیت مسهلی دارد و نسبتاً فاقد ارزش غذایی است. در حالیکه علوفه مراتع، در فصل تابستان دارای حداکثر عوامل مغذی می باشد. اواخر تابستان مجدداً کیفیت و ارزش غذائی علوفه کم می­شود و بعلاوه از مقدار آن نیز کاسته می گردد. بهترین مثال در این مورد، میزان تولید شیر گله های میش است که در ایام بهار و تابستان در در مراتع به چرا مشغول می باشند و حداکثر تولید شیر در اینگونه گله ها در اواخر بهار و اوایل تابستان حاصل آمده و در اواخر تابستان به خاطر فقر مراتع، تولید شیر نیز تقلیل می­یابد.

این تغییرات، از نظر کیفیت علوفه مراتع، ممکنست نسبت به سال­های مختلف نیز با یکدیگر متفاوت باشد. بنحویکه در سال­هایی که اواخر تابستان، هوا بارانی شده و گرمای متعادل بوجود آید و یا هرگاه آبیاری کافی در چراگاه صورت گیرد، در بسیاری از ایام سال علوفه حاصله کیفیت مناسب خود را حفظ می کند. در غیر اینصورت هرگاه خشکسالی پدید آید، حتی در ایام بهار و اوایل تابستان نیز نمی توان در تأمین غذای گله از طریق مرتع، به حد کفایت انتظار داشت.

ب- نوع علوفه:
گیاهان علوفه ای خانواده لگومینوز (شبدر و يونجه و غيره) از نوع بهترین علوفه برای چرای گوسفند است. گیاهان نامبرده، علاوه بر خوش خوراکی از لحاظ دارا بودن مواد کافی پروتئین و املاح معدنی نیز قابل ملاحظه می باشند. مراتع مخلوط یا مراتعی که دارای انواع علوفه لگومینوز و گرامینوز (جو و یولاف و ذرت خوشه ای و غیره) باشند، غذای خود برای گوسفند فراهم می سازند و در اینگونه مراتع، گوسفند قادر است احتياجات غذائی خود را بصورت یک جیره متعادل به خوبی تأمین نماید.

باید توجه داشت که در مراتع مخلوط، گیاهان لگومینوز بخاطر ازتی که به زمین پس می­دهند موجب تقویت و بهبود خاک شده و از سوئی دیگر ازت مورد نیاز گیاهان گرامینوزرا فراهم می سازند به تجربه ثابت شده است

که گوسفندانی که در اینگونه مراتع به چرا می پردازند کمتر به عوارضات گوارشی دچار می شوند و بخاطر تغذیه مناسب و اشتهای کافی، از سلامتی ومنظره عمومی با ارزشی برخوردار می باشند.

انواعی از مراتع مخلوط طبیعی را در مناطق مختلف ایران بویژه در دامنه های سبلان، سهند، دشت قزوین و شرق زاگرس می توان مشاهده کرد. یکی از مشخصات مراتع مخلوط طبیعی ایران، وجود بعضی از گیاهان خوشبو در بین علوفه است، بطوریکه گیاهان مزبور علاوه بر آنکه موجب تحریک اشتهای گوسفندان می شود برروی فرآورده های حیوان بویژه شیر حاصله اثر مطلوب گذاشته و فرآورده های لبنی این گوسفندان غالباً خوشبو می باشد.

۴- انواع استفاده از علوفه مراتع :

برای استفاده از علوفه مراتع ، گذشته از آنکه مستقیماً و ضمن چرا، به مصرف تغذیه گوسفند می رسد، می تواند بطور غیر مستقیم و در مواقع لزوم نیز مورد استفاده حیوان قرار گیرد.

در مواقعی که مرتع یا چراگاه در فاصله ای نزدیک با واحد دامداری واقع شده باشد برای استفاده از علوفه مراتع دامدار گله را عصرها به آغل برمی گرداند، مقداری از علوفه چیده شده از چراگاه را باید بمنظور تأمین غذای شبانه در اختیار گوسفندان قرار دهد. بعضی دامداران، علوفه چیده شده را ابتدا چند ساعتی در معرض آفتاب گذاشته و بشكل آفتاب خشک، آنرا به گوسفند می­دهند. علف يونجه را که بصورت دایره خشک شده باشد بعضی از کشاورزان بنام (برمه) می خوانند و در بعضی از نقاط ایران بهر نوع علوفه خشک اصطلاح (برمه) اتلاق می کنند. بعضی ها برای استفاده از علوفه مراتع نیز علوفه آفتاب خشک را قبلاً خرد کرده و سپس آنرا در اختیار گوسفند می گذارند. استفاده از علوفه چیده شده در اواخر دوره آبستنی و در فصل زایش نیز که میش ها معمولاً در شرائط بسته نگهداری می­شوند امری ضروری است و بعلاوه در مناطقی که تغییرات جوی (بارش برف و وجود کوران) زیاد می باشد، چرای آزاد در تمام شبانه روز غير مقدور بوده و باید همیشه مقداری علوفه چیده شده در دسترس باشد که بتوان در مواقع لزوم آنرا در اختیار گوسفند قرار داد. در بسیاری از مناطق ایران، گذشته از گوسفندانی که بصورت ییلاق و قشلاق پرورش می یابند، همواره تعدادی گوسفند در اطراف روستاها نیز باقی می مانند که برای تأمین تغذیه آنها باید از علوفه چیده شده استفاده کرد.

در بعضی از چراگاه ها برای استفاده از علوفه مراتع ، رشد علوفه زیاد و به گونه ای است که می­توان علاوه بر چرای آزاد گوسفندان، مقداری از علوفه را چید و خشک کرد و بعنوان غذای ذخیره بعداً از آن استفاده نمود. استفاده از علوفه خشک بویژه در نقاطی که مراتع قشلاقی نامساعدی دارند معمول و متداول است. در ایران دامداران در فصول بهار و تابستان، علوفه را جمع آوری کرده آنرا به روستاها می برند و در بام منازل خود خشکی و انبار می نمایند. در برخی دامداری­ها، علوفه خشک را در انبار نگهداری می کنند و در بعضی از واحدهای دامداری نیز، علوفه چیده شده را بشکل تل بزرگی روی­هم انباشته تایه می نمایند.

تایه کردن، رایج ترین روش نگهداری و استفاده از علوفه مراتع و ذخیره غذای زمستانی است و در موقع برداشت در ایام زمستان، فقط قشر نازکی در سطح تایه، تغییر رنگ داده و زیر آن علوفه سبز رنگ وجود دارد که کاملاً قابل استفاده است. کیفیت و مرغوبیت علوفه خشک، با عوامل متعددی مانند نوع علوفه، هنگام چیدن، چگونگی خشکاندن و نگهداری و نظائر دیگر بستگی دارد. بدیهی است علوفه را از چراگاه هنگامی باید چید که چند روز قبل از به گل نشستن آن باشد. زیرا تجربه نشان داده است که گیاه در این هنگام از حداکثر ترکیبات لازم برخوردار است. بعلاوه هنگام خشک کردن باید دقت نمود که علوفه از ریزش باران در امان بوده و مرطوب نگردد. زیرا انبارنمودن یا تایه کردن علوفه مرطوب، موجبات فساد و خرابی آنرا فراهم می سازد. مقدار علوفه خشک نیز برحسب نوع علوفه و هنگام چیدن و روش خشک کردن متفاوتست و تجربه نشان داده است که از هر 400 تا 6۰۰ کیلوگرم علوفه چیده شده در حدود ۱۰۰ کیلوگرم علوفه خشک می توان بدست آورد.

باید دانست علوفه خشک را علاوه برانکه بشکل خرد شده به گوسفند می دهند بصورت پلت یا غده­ای حبه ای و متراکم نیز در اختیار حیوان می گذارند.

امروزه بسیاری از کارخانجات بویژه آنهائیکه غذای فشرده برای دام تهیه می کنند، قسمتی از مواد علوفه ای را بشكل فشرده یا حبه درآورده و به بازار عرضه می نمایند. تجربه نشان داده است که میش های شیروار و یا بره­های پرواری كه در جیره غذائی آنها از حبه نیز استفاده شده باشد مقدار محصولشان بیشتر از گوسفندان دیگر در شرائط مشابه بوده است. بعلاوه باید توجه داشت که میزان افت یا اتلاف این نوع غذا به مراتب کمتر از سایر انواع بوده و گوسفندان معمولاً مواد غذائی فشرده شده بشکل پلت یا حبه را بهتر و با اشتهاتر از غذاهای فشرده بصورت پودر بمصرف می رسانند.

علاوه بر چیدن و خشک کردن وحبه کردن، مواد علوفه ای را می توان تحت بعضی از شرائط بشكل سيلو نیز ذخيره و بعنوان غذای زمستانی مورد استفاده قرار داد. اگر چه بعلت کاهش ماده خشک علوفه چراگاه در اثر عملیات سیلو، ارزش انرژی زائی علوفه سیلو شده نسبت به علوفه خشک کمتر می شود ولی هرگاه بخواهند علوفه را سیلو نمايند حتی هنگامیکه هوا بارانی باشد، عمل چیدن و برداشت علوفه میسر بوده و می­توان به آسانی علوفه چیده شده را سیلو نمود. بعلاوه تجربه نشان داده است که مصرف علوفه سبز سیلو شده در مناطقی که دارای تابستان گرم و سوزان هستند، برای تغذیه گوسفندان با نتایج بسیار مطلوبی همراه است زیرا بواسطه سهل الهضم بودن سیلو، هم هضم و جذب غذا بهتر صورت گرفته و هم آب کافی در اختیار گوسفند قرار می گیرد. در عین حال باید توجه داشت که در مصرف علوفه سیلو شده برای بره هائی که تازه از شیر گرفته شده اند باید احتیاط بیشتری معمول داشت و هیچگاه قسمت مهمی از احتياجات غذائی آنها را در چنین سن و شرایطی از مواد سیلو شده تأمين نساخت.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی