در داخل هر کندوی زنبور عسل معمولاً یک ملکه، تعداد زیادی کارگر و وقتی مواد غذایی در کندو کافی، شرایط آب و هوایی مناسب و کلنی در حال رشد باشد تعداد می زنبور نر وجود دارد. تعداد کارگرها و نرها در داخل کندو به عوامل مختلفی بستگی داشته و در طول سال این تعداد تغییر می­کند. در این مقاله دانستنی های زنبور عسل و محل زندگی زنبور عسل آشنا می شویم

نحوه زندگی زنبوران عسل

در یک کلنی متوسط در فصل رشد حدود 40 تا 60 هزار کارگر، 2 – 3 هزار نر و یک ملکه وجود دارد. این تعداد زنبور به صورت اجتماعی زندگی کرده و بر حسب سن، فعالیت­های کندو بین آن­ها تقسیم می­گردد. کمترین تعداد زنبوری که قادرند در یک کندو برای مدت کمی زنده بمانند حدود 150  – 200 کارگر و یک ملکه است. این تعداد به  علت فعالیت­های مختلف و زیاد قادر به ادامه حیات نبوده و از بین خواهد رفت.

از نظر جنسی در کندو دو نوع زنبور وجود دارد که شامل نرها و ماده ­ها هستند. نرها از تخم­ های بارور نشده و ماده ­ها از تخم­های بارور شده به وجود می­آیند. بنابراین نرها n کرموزومی و ماده­ ها 2n کروموزومی می­باشند.

اختلافات بین زنبوران کارگر و ملکه اختلافات ظاهری یا فنوتیپیکی بوده و هیچگونه اختلافات ژنتیکی ندارند. این اختلافات در ملکه و کارگرها اساساً بستگی به نوع و مقدار تغذیه در دوران لاروی دارد. (Winston, 1987).

عده­ای معتقدند که این اختلافات به مقدار مواد غذایی اصلی در دوران لاروی بستگی دارد نه نوع مواد غذایی. مواد غذایی اصلی در تغذیه لاروها ژله شاهانه می­باشد که از دو جفت غده شیری و آرواره­ای ترشح می­گردد. غدد شیری مواد پروتئینی و غدد آرواره ­ای اسیدهای چرب ترشح می­کنند که از اختلاط آن­ها ژله شاهانه حاصل می­شود.

اختلاف بین زنبورهای نر، کارگر و ملکه

همانطوری که گفته شد نرها n کروموزومی (هاپلوئید) و ماده ها یعنی ملکه و کارگر 2n کروموزومی (دیپلوئید) می­باشند. نرها هم از نظر جنسیت و هم از نظر بعضی از اعضاء خارجی بدن با زنبوران کارگر و ملکه فرق دارند. زنبوران ملکه و کارگر از نظر ژنتیکی با هم شبیه بوده ولی به علت تغذیه مختلف در دوران لاروی هم از نظر ظاهری و هم از نظر بعضی از دستگاه­های داخلی بدن با هم فرق دارند.

ملکه

ملکه در داخل کندو اغلب در نزدیکی لاروهای جوان و تخم­ها دیده می­شود. ملکه در بیشتر اوقات توسط تعدادی زنبور کارگر محافظت می­گردد. کارگرها ملکه را تعقیب، تعذیه و نظافت کرده و با شاخک­ های خود مرتباً وی را لمس نموده و در مواقع مقتضی مواد دفعی او را خارج می­کنند. موقعی که ملکه پیر و یا به عللی از بین برود، پس از چند ساعت زنبوران کارگر به عدم وجود او پی برده و تعدادی از سلول­هایی که دارای لاروهای یک تا دو روزه کارگر است را گشاد نموده (معمولاً سلول­های کناره­ های قاب به خصوص کناره ­های پائین قاب) و برای تبدیل شدن به ملکه آماده می­سازند.

اگر لاروهایی که توسط زنبورهای کارگر برای به وجود آمدن ملکه انتخاب می­شوند یک تا دو روزه باشند ملکه­ های جوان باکره باید پس از یازده تا دوازده روز از سلول­های خود خارج شوند. سلول­های ملکه از نظر شکل ظاهری تا حدودی با هم فرق داشته ولی به طور کلی به شکل بادام زمینی بوده و حدود 5/2 سانتی متر طول و یک سانتی متر قطر دارند و ملکه­ ها در داخل سلول­ها همیشه سر به پائین قرار می­گیرند . تعداد سلول­های ملکه در کندو بستگی زیادی به نژاد، اندازه کلنی، موقع سال و شرایط ایجاد برای تولید آن دارد.

ملکه باکره

وقتی که لارو ملکه به حداکثر رشد خود رسید، زنبوران کارگر سر سلول­ها را با موم پوشانیده و لارو پس از تغذیه کامل در داخل سلول توسط غدد بزاقی خود (غدد لب پایین) پیله تنیده و رو به پایین قرار می­گیرد. لارو سپس به شفیره و متعاقباً به حشره کامل تبدیل می­شود. ملکه باکره در موقع خارج شدن از سلول پیله و سر مومی سلول را با آرواره خود پاره نموده و از آن خارج می­گردد.

در این موقع زنبوران کارگر ملکه را در بیرون آمدن از سلول یاری می­دهند. پس از خارج شدن ملکه از سلول خود، بسیار فعال بوده، ابتدا در جستجوی سایر سلول­های ملکه برآمده و پس از پیدا نمودن آن­ها را نیش زده و قبل از خروج از داخل سلول­ها از بین می­برد.

اولین ملکه متولد شده به وسیله آرواره ­های توانای خود جدار جانبی سلول­های سایر ملکه­ ها را پاره می­نماید. در صورت متولد شدن همزمان دو ملکه؛ آن­ها با یکدیگر می­جنگند تا یکی از آن دو از بین برود. گاهی همین درگیری بین ملکه باکره و ملکه قدیمی کلنی اتفاق می­افتد. در بعضی موارد ملکه باکره تا مدتی به ملکه مادر یا ملکه قبلی توجه ننموده و با او زندگی می­کند. در مواردی که کلنی برای تولید بچه کندو اقدام به پرورش ملکه می­نماید کارگران ملکه باکره متولد شده را از خراب کردن سایر سلول­های ملکه باز می­دارند. معمولاً ملکۀ قبلی با قسمتی از جمعیت کندو قبل از متولد شدن اولین ملکه باکره کندو را ترک می­کنند.

جفت­گیری ملکه

ملکه باکره قبل از جفتگیری یعنی موقعی که حدود 4 تا 6 روزه است ابتدا چند پرواز شناسایی انجام داده و سپس خود را برای پرواز اصلی یعنی پرواز جفتگیری مهیا می­سازد. پرواز جفتگیری ملکه معمولاً در سن 6 – 10 روزگی و اغلب در مواقع گرم روز و به خصوص بعد از ظهرها انجام می­پذیرد.

مدت پرواز معمولاً 10 تا 30 دقیقه طول کشیده و در این مدت با چند زنبور نر (به طور متوسط 8 زنبور نر) در هوا و در حال پرواز جفتگیری می­کند. پس از عمل جفتگیری و وارد شدن اسپرم در داخل دستگاه تناسلی و لوله ­های آورنده تخم، آلت تناسلی آخرین زنبور نری که با ملکه جفتگیری نموده است در داخل واژن ملکه باقی می­ماند و همراه وی به کندو آورده می­شود و در اصطلاح به آن علامت جفتگیری ملکه می­گویند.

معمولاً چند ساعت پس از مراجعت ملکه از جفتگیری علامت جفتگیری وی توسط کارگرها از بدن او جدا شده و وی را تمیز می­نمایند. سپس اسپرم موجود در واژن در داخل کیسه ذخیره اسپرم ذخیره می­گردد. ملکه در طول جفتگیری به اندازه کافی اسپرم ذخیره می­کند تا برای مدت 2 – 3 سال تخم­گذاری وی کافی باشد. پس از گذشت 2-3 روز از جفتگیری، ملکه تخم می­گذارد و پس از تخمگذاری هرگز برای جفتگیری مجدد از کندو خارج نمی­شود.

تخم­گذاری

ملکه پس از جفتگیری بیشتر مورد توجه و مراقبت کارگران قرار می­گیرد. به آرامی در روی سلول­های قابب حرکت کرده، ابتدا سر خود را وارد سلول می­کند. (احتمالاً برای بازرسی سلول و اطمینان از تمیز بودن  خالی بودن آن) سپس چرخی خورده و شکم را وارد سلول کرده و در آن تخم می­گذارد. در شرایط مساعد و عادی ملکه در شبانه­ روز به طور متوسط 1500 و سالانه بین 000/175 تا 000/200 تخم می­گذارد. ملکه­ های 2-3 ساله تعداد تخم کمتری می­گذارند و ممکن است گاهی تخم­های غیر بارور که به نر تبدیل می­گردند بگذارند. اگر چه گزارش­هایی از ملکه ­های 5 – 6 و حتی 7 ساله شده است ولی به طور کلی ملکه پس از 3 – 4 سال عمر پیرده و می­میرد.

نرها

زنبور عسل نر از نظر جثه بزرگتر و فربه ­تر از کارگر و ملکه بوده. طبیعتاً فاقد نیش می­باشد. (زیرا نیش از تغییر شکل تخم ریز درست می­شود) و به علت اینکه نرها مواد غذایی خود را از کارگرها و یا سلول­های ذخیره شده عسل در داخل کندو تأمین می­کنند، دارای خرطوم کوتاهتری نسبت به کارگرها می­باشند. نرها مواد غذایی را از گل­ها جمع­ آوری نمی­کنند. تا آنجایی که مشخص شده نرها در داخل کندو هیچ فعالیتی نداشته، پس از خارج شدن از سلول بیشتر اوقات خود را در روی قاب و در کنار ناحیه پرورش نوزادان گذرانیده و تنها عملشان جفتگیری با ملکه در خارج از کندو است. نرها در اوائل عمر خود توسط کارگرها تغذیه می­شوند و در آخر عمر، خود از عسل تغذیه می­کنند.

یک کلنی متوسط در مناطق معتدل از اواسط بهار بسته به شرایط محیطی شروع به پرورش نر می­کند. تعداد نر در یک کندو بستگی به اندازه، نژاد و شرایط عمومی کندو دارد.

از واسط تابستان وقتی که مقدار شهد گل و دانه گرده در طبیعت کم می­شود پرورش نرها متوقف شده و کارگرها مانع تغذیه نرها می­گردند به طوری که به تدریج از گرسنگی و شرایط نامساعد از بین خواهند رفت. در تابستان اگر مواد غذایی در طبیعت کم باشد، کارگرها لاروهای نر را از سلول­هایشان بیرون کشیده و به خارج از کندو منتقل می­کنند.

کارگرها

کارگرها از نظر جثه کوچکترین افراد کندو و همچنین ماده ­های کاملاً رشد نکرده می­باشند. تخمدان آن­ها کوچک و فقط از 4 تا 8 لوله سازنده تخم تشکیل شده است. کارگرها معمولاً تخم نمی­گذارند ولی اگر در یک کلنی برای مدت حدود 10 روز ملکه به عللی وجود نداشته، تخم و لارو جوان نیز موجود نباشد تخمدان­های بعضی از کارگرها فعال شده و تخم­های زیادی را به طور نامنظم در داخل سلول­ها می­گذارند. تخم­های کارگر به علت عدم آمیختن با اسپرم بارور نشده و به نر تبدیل می­شوند.

تمام فعالیت­های داخل کندو شامل آماده کردن سلول­ها برای تخم­گذاری ملکه، تغذیه لاروها در سنین مختلف رشد، تمیز نگه داشتن داخل کندو، ساختن لانه، تغذیه ملکه، ساختن عسل و غیر توسط کارگران صورت می­گیرد.

از ابتدای زندگی و به تدریج که سن زنبورهای کارگر افزایش می­یابد نوع کار و فعالیت­های آن­ها تغییر می­کند. فعالیت­های مختلف زنبوران کارگر خود تحت تأثیر دو سری عوامل درونی و بیرونی قرار می­گیرند که موجب بروز عکس ­العمل ­های متناسب می­گردد.

برای روشن شدن وظیفه زنبوران کارگر در طول دروان زندگی، ابتدا زنبورهای کارگر را به دو دسته ، زنبوران کندو و زنبوران مزرعه تقسیم و به طور خلاصه به شرح فعالیت­های هر دسته می­پردازیم.

زنبوران کندو

زنبوران عسل کارگر به صورت طبیعی و عادی پس از خروج از سلول­ها تا مدت سه هفته در داخل کندو مانده، و وظایف مختلفی را متناسب با سن خود انجام می­دهند. در سه روزه اول زندگی وظیفه کارگران تمیز کردن سلول­هایی است که به تازگی خود و یا سایر زنبورها از آن خارج شده ­اند. بین 3 تا 6 روزه­گی غذا دادن به لاروهائی که سن آن­ها بیشتر از سه روزه است به عهده این زنبورها است . وظیفه بعدی زنبوران کارگر یعنی در سن 6 تا 12 روزه­گی، غذا دادن به لاروهای جوان کمتر از سه روزه است.

در هفته سوم زنبوران کارگر وظایف بیشتری به شرح زیر انجام می­دهند:

1. تمیز کردن کندو از مواد خارجی و زنبورهای مرده
2. بسته ­بندی گرده­ های گل در سلول­ها
3. ترشح موم و ساختن لانه­ های مومی
4. بستن سلول­­های پر شده از عسل و یا سلول­هایی که در آن­ها لارو پیله تنیده است.
5. گرفتن شهد گل از زنبوران مزرعه
6. تبدیل شهد گل به عسل
7. کاربرد بره موم
8. تغذیه و مواظبت از ملکه
9. ساختن زهر در غدۀ سازنده زهر و ذخیره آن در کیسه ذخیره زهر
10. محافظت از کندو

زنبوران عسل در سن 18 – 21 روزگی بیشترین مقدار زهر را در کیسه ذخیره زهر داشته و وظیفه اصلی آن­ها محافظت از کندو است.

زنبوران مزرعه

پس از گذشت سه هفته از عمر زنبوران عسل کارگر ابتدا پرواز تمرینی شروع شده و سپس پرواز اصلی برای آوردن غذا آغاز می­گردد. زنبوران عسل کارگر بر حسب نیاز کندو مواد مورد احتیاج خود را به کندو می ­آورند. عده­ای از زنبورها شهد گل، برخی گرده گل، تعدادی آب و معدودی بره موم جمع آوری می­کنند. اغلب یک زنبور کارگر توأماً شهد و گرده را به کندو می ­آورد. در شرایط غیر عادی که کندو به کمک به خصوصی نیاز دارد تقسیم کار مسیر عادی خود را از دست می­دهد.

مثلاً در موقع نیاز به غذای بیشتر زنبوران یک تا دو هفته ­ای از کندو خارج می­شوند و یا برای تأمین و تنظیم درجه حرارت داخل کندو بیشتر زنبورها از سنین مختلف در داخل کندو مانده و با بال زدن وظیفه خنک کردن کندو را به عهده می­گیرند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی