به طور کلی هر منطقه از نظر جریان شهد طبیعی در طول سال دارای دوره­های مشخص بوده که زمان وقوع آن­ها، طول هر یک از دوره­ ها و نوع گل­های شهد دهنده برای هر منطقه معین و در سال­های متوالی تقریباً ثابت می­باشد. بدیهی است زنبوردارانی که شناخت بهتری از مناطق مختلف داشته باشند و با اعمال مدیریت صحیح کلنی­ های بهتری را آماده نموده و همزمان با جریان شهد مناطق مختلف از آن بهره ­برداری نمایند محصول بیشتری را برداشت خواهند نمود. در این پست  با نحوه برداشت محصول عسل آشنا می شویم.

برداشت محصول عسل

میزان محصول عسل قابل برداشت در هر منطقه و کیفیت آن به عوامل مختلفی از جمله نوع گل­های شهدزا، فراوانی آن­ها، طول دوره شهددهی، شرایط اقلیمی و رقابت کلنی­های زنبور عسل در آن منطقه دارد. قابل ذکر است که ظرفیت شهددهی هر منطقه محدود بوده و گنجایش تعداد معینی کلنی­های زنبور عسل را دارا می­باشد.

شناخت این ظرفیت نیز مستلزم مطالعات و بررسی­های مختلف می­باشد. لذا در صورتی که بیش از ظرفیت هر منطقه کلنی­های زنبور عسل در آن منطقه مستقر گردد متوسط تولید عسل هر کلنی به همان نسبت کاهش می­یابد.

از طرف دیگر عدم برداشت به موقع محصول و عدم انتقال کلنی­ ها به مناطق مناسب نیز احتمالاً موجب کاهش متوسط تولید هر کلنی خواهد شد زیرا با پایان یافتن دوره شهددهی زنبورهای هر کلنی مجبور هستند از عسل ذخیره شده مصرف نمایند.

کیفیت عسل به دست آمده نیز بستگی به نوع گل­های شهدزا، شرایط اقلیمی منطقه، زمان و شرایط برداشت عسل دارد. عطر، طعم، رنگ و سایر خصوصیات عسل تا حدود زیادی به شهد گل­هایی که از آن منشأ گرفته است وابسته می­باشد.

در صورتی که محصول عسل صرفاً از گل­های یک گونه گیاه به دست آید مشخصاً دارای خصوصیات همان گونه گیاه خواهد بود ولی در صورتی که محصول به دست آمده مخلوطی از شهد گل­های گونه­ های مختلف گیاهان باشد در این صورت عسل مزه و عطر گیاه معینی را نخواهد داشت.

لذا با توجه به غالب بودن یک گونه گیاه در منطقه برای به دست آوردن عسل مشخص از آن گیاه باید برنامه برداشت را طوری تنظیم نمود که بلافاصله پس از پایان دوره شهددهی آن گونه گیاه، محصول برداشت شود و به طور مستقل تصفیه و بسته­بندی گردد.

شرایط اقلیمی نیز تأثیر بسزایی روی کیفیت محصول به دست آمده دارد. مثلاً در مناطق مرطوب که رطوبت نسبی هوا بالا است ضمن این که زمان بیشتری برای تبدیل شهد به عسل لازم است محصول به دست آمده نیز ممکن است دارای رطوبت بیشتر از حد مجاز بوده که منجر به تخمیر و ترش شدن عسل خواهد شد. از طرف دیگر عسل به دست آمده در مناطق خشک که رطوبت هوا پائین است نیز دارای مشکلات دیگری از جمله غلظت زیاد، عدم سهولت استخراج و بسته­بندی و استفاده از آن است. ولی لازم به تذکر است که همه مشکلات فوق­الذکر با اعمال روش­های صحیح در جریان برداشت محصول، تصفیه، پاستوریزاسیون و بسته ­بندی آن قابل حل می­باشد.

بازدید کلنی­ ها قبل از برداشت محصول

با توجه به این که بعضی از بیماری­های مهم زنبور عسل مثل بیماری لوک از طریق عسل آلوده به عوامل آن بیماری­ها منتقل می­شوند، در صورتی که در جریان برداشت محصول وسایل و لوازم کار و شان­ه های عسل به عوامل بیماری آلوده شوند موجب اشاعه آن بیماری­ها و خطرات احتمالی بعدی می­شوند.

لذا لازم است قبل از برداشت محصول، کلنی ­های زنبور عسل دقیقاً بازدید شوند. در جریان این بازدید منطقه پرورش نوزادان مورد بررسی قرار گرفته و ضمن حصول اطمینان از وجود ملکه در صورتی که بیماری خاصی در آن­ها وجود داشته باشد نباید محصول آنها را همزمان با محصول کلنی­ های سالم برداشت نمود.

در این مورد توصیه می­شود کلنی­ های بیمار را مورد بررسی دقیق­تر قرار داده و ضمن شناسایی نوع بیماری و تعیین نوع درمان آن، قبل از مصرف هرگونه داروئی، در صورتی که لازم است محصول آن­ها را برداشت نمود با وسایل جداگانه اقدام کرده و پس از آن باید کلیه وسایل استرلیزه شوند. در جریان این بازدید نیز می­توان به مقدار تقریبی عسل موجود هر کلنی پی برده و برای میزان برداشت محصول هر کلنی تصمیم­گیری کرد.

زمان برداشت محصول

زمان برداشت محصول عسل به عوامل مختلفی بستگی دارد از جمله شرایط اقلیمی، میزان جریان شهد طبیعت، میزان ذخیره عسل در کندوها و غیره. همانطور که قبلاً اشاره شد در مناطقی که رطوبت هوا بالا است زنبورها وقت و انرژی زیادی را برای کاهش رطوبت شهد و تبدیل آن به عسل مصرف می­کنند. زمانی که شهد کاملاً به عسل تبدیل شود معمولاً زنبورها سطح سلول­های محتوی عسل را با لایه نازکی از موم می ­پوشانند. این گونه عسل را در اصطلاح عسل رسیده و قابل برداشت می­نامند.

لذا موقع مناسب برداشت محصول موقعی است که بیشتر شان­ه های ذخیره عسل کاملاً در پوشیده شده و عسل آن­ها رسیده شده باشد. در صورتی که قبل از این مرحله اقدام به برداشت محصول شود (قبل از در پوشیده شده شان­ه های عسل) معمولاً رطوبت عسل بالا بوده و احتمال تخمیر و ترش شدن آن در داخل شان و یا پس از استخراج از شان وجود خواهد داشت. رطوبت مناسب عسل حدود 5/17 تا 5/18 درصد بوده و در صورتی که رطوبت عسل از 19 درصد بیشتر باشد خطر تخمیر و ترش شدن آن وجود دارد.

در یک منطقه خوب که شهد به مقدار زیادی جریان داشته باشد زنبورها معمولاً یک طبقه را در مدت حدود یک هفته پر از عسل کرده و ممکن است لازم شود طبقه دیگری به آن اضافه کرد و یا محصول را برداشت کرده و طبقه خالی شده را مجدداً روی کندو قرار داد.

اگر طبقات و شان­ه های خالی به اندازه کافی وجود داشته باشد می­توان برداشت محصول را تا پایان دوره جریان شهد به تأخیر انداخت ولی لازم است طبقه و شان خالی به کندوها اضافه کرد.

اگر طول دوره شهد طبیعت زیاد باشد متناسب با میزان عسل ذخیره شده ممکن است لازم شود هر 10 تا 15 روز یک مرتبه عسل ذخیره شده را برداشت کرده و شان­ه های خالی را به کندوها برگردانید. ولی اگر طول دوره شهددهی کوتاه باشد می­توان محصول را چند روز قبل از تمام شدن جریان شهد و هنگامی که زنبورها هنوز سرگرم آوردن شهد هستند برداشت نمود تا از غارتگری جلوگیری شود.

هنگام مناسب روز برای برداشت محصول عسل معمولاً صبح زود می­باشد زیرا اگر شهد در جریان باشد در خلال روز ممکن است زنبورها مقداری شهد (عسل نارس) ذخیره نمایند که در صورت برداشت، کیفیت عسل را پائین می­آورد. ولی اگر شان­ه های عسل در پوشیده شده برداشت شوند زمان روز برای برداشت آن اهمیتی ندارد.

لازم به تذکر است که در تمام مراحل برداشت محصول باید توجه کافی به میزان عسل مورد نیاز کلنی ­ها به عمل آید. در این مورد برای مناطق معتدل در طول بهار و تابستان نباید موجودی عسل کندو از 2 تا 4 قاب (بسته به جمعیت کلنی) کمتر شود و برای پاییز و زمستان که کلنی ­ها برای زمستان­ گذرانی آماده می­شوند میزان موجودی هر کندو نباید کمتر از 10 تا 20 کیلو عسل (بسته به جمعیت کلنی) باشد.

روش­های برداشت محصول

روش­های مختلفی برای جدا کردن زنبورها از شان­ه ها و برداشت محصول عسل وجود دارد که عبارتند از تکانیدن و برس زدن شان­ه ها، استفاده از دریچه یک طرفه، به کار بردن مواد شیمیایی دور کننده و بالاخره استفاده از جریان هوا.

تکانیدن و برس زدن

این روش برداشت محصول که عمدتاً در کشور ایران نیز اعمال می­شود از روش­های اولیه بوده و وقت و انرژی زیادی را طلب می­کند و گاهی موجب غارتگری می­شود. در این روش ابتدا درپوش کندو را برداشته و پس از دود دادن از سطح فوقانی قاب­ها، شان­ه های عسل را تک تک برداشته و زنبورهای آن­ها را تکانیده و با برس مخصوص باقیمانده آن­ها را برس زده و شان­ه های عسل را در داخل بدنه جداگانه قرار می­دهند. تکانیدن شان­ه ها ممکن است روی کندو و یا در جلوی سوراخ پرواز کندو در روی زمین انجام شود.

دروازه یا دریچه یک طرفه

این وسیله صرفاً اجازه عبور از یک طرف به زنبورها می­دهد و معمولاً برای جدا کردن زنبورها از روی شان­ه های عسل واقع در طبقات به کار برده می­شود. دریچه یک طرفه را در وسط تخته­ای که به ابعاد سطح فوقانی کندوست مستقر کرده و این تخته را در زیر طبقه عسل قرار می­دهند.

برای خارج کردن زنبورها از طبقه عسل، لازم است دریچه یک طرفه روز قبل در زیر طبقه ­ای که قرار است عسل آن برداشته شود مستقر گردد. استفاده از دریچه یک طرفه برای مناطقی توصیه می­شود که درجه حرارت هوا خیلی زیاد نباشد، در غیر این صورت گرمای زیاد ممکن است موجب ذوب شدن شان­ه های عسل که عاری از زنبور شده­اند گردد. در صورت استفاده از دریچه یک طرفه اقدامات لازم جهت جلوگیری از غارتگری باید به عمل آید، خصوصاً روزنه­ ها و شکاف­هایی که در طبقات عسل وجود دارد بسته شده و برداشت طبقات هنگام صبح زود انجام می­گیرد.

در جریان برداشت عسل نیز باید مراقبت­های لازم از شان­ه های عسل به عمل آید که از غارتگری جلوگیری شود. ضمناً سعی شود در اسرع وقت طبقات و شان­ه های عسل از محوطه زنبورستان خارج شده و یا درجای امنی که زنبورها به آن­ها دسترسی نداشته باشند نگهداری شوند. در جریان برداشت عسل در صورتی که غارتگری شروع شود توصیه می­شود که عملیات را متوقف کرده و به زمان دیگری موکول نمائید زیرا غارتگری نه تنها برای زنبوردار زیان­بار است بلکه برای خود زنبورها نیز خطر جدی و مرگبار به همراه دارد.

قابل ذکر است که دریچه یک طرفه گاهی برای خارج کردن زنبورها از داخل اتاق استخراج عسل، انبار، ساختمان و غیره نیز به کار برده می­شود. بدین منظور نوع مخصوصی دریچه یک طرفه را در قسمت بالای پنجره توری اتاق یا انبار مستقر می­نمایند.

مواد شیمیایی دور کننده

در سال­های اخیر مواد شیمیایی دور کننده زنبور عسل کاربرد وسیعی جهت جدا کردن زنبور از شان­ه های عسل و برداشت محصول عسل پیدا کرده ­اند. برای مصرف این مواد معمولاً از قاب مخصوصی استفاده می­شود که به آن تخته اسید گفته می­شود.

تخته اسید از یک قاب چوبی ساخته شده که ابعاد آن به اندازه سطوح فوقانی کندو است و ضخامت آن حدود 5/2 سانتی­متر می­باشد. سطح این قاب به وسیله شبکه توری ریز پوشانیده شده و در سطح توری چند لایه پارچه صافی یا پارچه پنبه ­ای نازک یا کتانی کشیده شده است. هنگام برداشت عسل، قاب اسید را در روی طبقه عسل به گونه­ای قرار می­دهند که در سطح پارچه قاب اسید اسپری کرده  به طوری که کاملاً یکنواخت مرطوب گردد. معمولاً حدود 30 سانتی­متر مکعب از این مواد شیمیایی برای مرطوب کردن قاب اسید و دور کردن زنبورها از روی طبقه عسل کافی است.

قاب اسید اسپری شده در روی طبقه عسل به مدت حدود 5 تا 10 دقیقه قرار داده می­شود که باعث پائین رفتن و دور شدن زنبورها از روی شان­ه ای عسل خواهد شد. لازم به تذکر است که در چنین وضعیتی زنبورها از روی قاب­های حاوی نوزادان دیرتر جدا می­شوند و لذا اگر در طبقات عسل شان­ه ای نوزادان نیز وجود داشته باشد پس از کاربرد مواد شیمیایی دور کننده ممکن است مقداری زنبور در آن باقی بمانند. همچنین اگر شبکه ملکه در زیر طبقه عسل وجود نداشته باشد سرعت عمل دور شدن زنبورها زیادتر خواهد بود.

بعد از برداشتن شان­ه ها و طبقات عسل از روی کندوها باید هر چه زودتر قاب اسید از روی کندوها برداشته شود تا کلنی به حالت طبیعی خود بازگردد.

مهمترین مواد شیمایی دور کننده که تا کنون به کار برده شده­ اند عبارتند از اسید کربولیک (فنول) 50 درصد (50 سانتی­متر مکعب اسید کربولیک در 50 سانتی­متر مکعب آب) . این ماده خصوصاً در مناطقی که آب و هوای گرم دارد و در روزهای آفتابی نتیجه بهتری می­دهد. اسید کربولیک به واسطه خطراتی که برای بکار برنده آن حین عمل دارد و همچنین تأثیر نامنطلوبی که گاهاً روی عسل می­گذارد کمتر به کار برده می­شود. ولی در سال­های اخیر ترکیبات بهتری به بازار عرضه شده­ اند. یکی از آن­ها بنزالدهید است که از روغن بادام تلخ به دست می­ آید و در شرایط حرارتی متوسط (26 – 18 درجه سانتی­گراد) بهتر عمل می­نماید.

ترکیب دیگر انیدریدبوتیریک است که معادل هم حجم خود در آب حل کرده و به کار می­برند. این ماده در شرایطی حرارتی بالاتر (38 – 26 درجه سانتی­گراد) تأثیر مناسبی داشته است. ضمناً این ماده بوی بسیار قوی و نامطبوعی برای انسان نیز دارد. لازم به تذکر است که مواد شیمیایی دور کننده در مورد طبقات کم عمق (کم عرض) نتیجه بهتری را عاید می­کنند.

در جریان مصرف این گونه مواد باید احتیاطات لازم برای جلوگیری از آلوده شدن شان­ه ها و عسل به این ترکیبات به عمل آید. ضمناً پس از مصرف مواد شیمایی دور کننده لازم است طبقات و شان­ه های عسل هوا داده شوند تا از نفوذ این مواد به داخل شان و عسل ممانعت به عمل آید.

استفاده از جریان هوا

اخیراً استفاده از جریان هوا با حجم زیاد ولی فشار کم برای جدا کردن زنبور و دور کردن آن­ها از شان­ه های عسل رایج گشته است. بدین منظور ماشین­های مخصوص مولد باد برای جدا کردن زنبور از شان­ه ها ساخته شده و انواع آن­ها به بازار عرضه شده ­اند . این ماشین­ها اساساً مثل ماشین­های جاروبرقی هستند که عمل معکوس انجام می­دهند. یعنی به جای این که هوا را به داخل بکشند، آن را با فشار به طرف خارج می­فرستند. این گونه ماشین­ها در اندازه­های مختلف بوده و بعضی بر روی چرخ حرکت می­کنند و بعضی دیگر روی چهار پایه ­ای ثابت می­باشند.

برای جدا کردن زنبورها از شان­ه های عسل، طبقه عسل را روی ضلع جلوئی یا عقبی آن قرار می­دهند و یا روی پایه ­ای مخصوص مستقر می­کنند. سپس شلنگ دستگاه مولد باد را در مقابل فاصله بین شان­ه های عسل قرار می­دهند که موجب پرتاب شدن زنبورها از روی آن­ها و عاری شدن شان­ه ها از زنبور می­شود.

گرچه این روش برداشت عسل سریع و کم خرج است ولی با توجه به این که این ماشین­ها سروصدای زیاد تولید می­کنند ممکن است موجب ناراحتی زنبوردار گردند. در این رابطه تحقیقات زیادی در جریان است که نسبت به برطرف کردن نواقص این ماشین­ها خصوصاً جلوگیری از صدای موتور آن­ها اقدام شود.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی