همانگونه که در قبلن گفته شد، موادغذایی به دو قسمت عمده تقسیم بندی می شوند: مواد معدنی و مواد آلی. آنچه در مقالات قبلی بررسی شد، درباره موادغذایی مانند کربوهیدرات ها، چربی­ها، پروتئین ها و ترکیبات ازت غیر پروتئینی و ویتامین ها بحث شد، جزء مواد آلی می باشند. آنچه در پی می آید مواد معدنی در پرورش مرغ گوشتی  و عوارض ناشی از کمبود آنها در جیره پرندگان میباشد. گرچه مواد معدنی، تنها سه چهار درصد وزن بدن پرنده یا جانور دیگر را تشکیل میدهند، ولی در واکنش های شیمیایی مهمی شرکت می کنند و اهمیت ویژه ای در اعمال بیولوژیک بدن دارند.

مواد معدنی

آن دسته از مواد معدنی در پرورش مرغ گوشتی  که به مقدار نسبتاً زیادی مورد نیاز پرنده هستند، مواد معدنی پر نیازيا macrominerals نامیده می شوند. دسته دیگر که به میزان کمتری مورد نیاز پرنده می باشند، مواد معدنی کم نیاز یا micro minerals نامگذاری شده اند. برخی منابع معتبر تغذيه، عنصری را جزء موادمعدنی پر نیاز به شمار می­آورند که تراکم آن عنصر در هر کیلوگرم بدن موجود زنده، بیشتر از پنجاه میلی گرم باشد. با این تعریف، عناصر پر نیاز یا پر مصرف در تغذیه طیور عبارتند از: کلسیم، فسفر، سدیم، کلر، منیزیم، پتاسیم و گوگردطبق تعریف یاد شده عناصر کم نیاز یا کم مصرف برای پرندگان، کرم، کبالت، مس، فلوئور، ید، آهن، منگنز، مولیبدن، سلنیوم، سیلیس و روی می باشند. البته بدیهی است اطلاق نام کم نیاز به این دسته از عناصر، نباید معادل «کم اهمیت» انگاشته شود، زیرا چه بسا این عناصر کم نیاز که به مقدار جزئی و ناچیز، مورد نیاز پرنده هستند، وظایف مهمی ایفا می کنند و در صورت فراهم نشدن همان مقدار جزئی، اختلالات عمده ای در کار دستگاههای بدن ایجاد می­گردد.

چه عوامل سبب می شود که افزودن مواد معدنی به صورت مکملهای پیش ساخته به جیره طیور، معمول و حتی ضروری گردد؟

• تغییر در روشهای فرآوری خوراکها
• افزایش بیش از حد تولید گوشت و تخم مرغ به دنبال ایجاد تغییرات ژنتیکی در پرندگان
• استفاده از جایگاه بسته و توسعه روش متراکم پرورش
• وجود واکنش های متقابل میان عناصر معدنی گوناگون که گاهی اثر یکدیگر را تضعیف یا خنثی مینمایند و لازم می­شود که این عناصر به جیره افزوده شوند
• استفاده از کودهای شیمیایی به جای کودهای آلی و حیوانی در کشت و پرورش غلات و گیاهان و دانه های روغنی و در نتیجه، فقر مواد معدنی در گیاهان مورد تغذیه طیور
• استفاده از جیره های پرانرژی در پرورش طیور و رشد سریع آنها که لزوم تأمین مواد معدنی در جیره پرندگان را ضروری مینماید
• استفاده روزافزون از مواد خوراکی فرآوری شده و ترکیبات سنتتیک و کاهش استفاده از مواد طبیعی با منشاء گیاهی و حیوانی.

 کارکرد مواد معدنی در بدن و عوارض کمبود آنها 

١- کلسیم؛ با در نظر گرفتن ذخایر بالای کلسیم در دندان و استخوان و مقادیر زیاد آن در شیر و تخم مرغ، می­توان کلسیم را فراوان ترین ماده معدنی پرمصرف در بدن همة مهره داران دانست. این عنصر در انعقاد خون و به عنوان پیامبر ثانویه در ارتباطات داخا سلولی نقش مهمی دارد. کمبود کلسیم موجب کاهش وزن، خونریزی کبدی، اختلالات وکژکاریهای اسکلتی و عضلاتی و منحصراً در مورد پرندگان، موجب افت یا توقف تولید تخم مرغ و کاهش قابلیت جوجه درآوری تخم مرغ های نطفه دار می شود. رعایت نسبت صحیح کلسیم و فسفر در جیره طیور و به ویژه در جیره مرغ های تخم گذار، بسیار مهم است و عدم تعادل این دو ماده معدنی سبب می گردد پرنده از ذخایر کلسیمی استخوان های مرکزی واقع در استخوان های طویل پا برداشت نماید و دچار نابهنجاری­های اسکلتی شود. نسبت کلسیم به فسفر در جیره جوجه های گوشتی، معمولاً دو است ولی در اوج تولید مرغان تخمگذار، این نسبت حتی به دوازده نیز می رسد. وجود ویتامین D برای عبور دادن کلسیم از دیواره روده و رساندن آن به سلول ها، از جمله سلول های استخوانی ضرورت دارد. برای همین، در مواقع کمبود ویتامین D به خاطر عدم جذب کلسیم، اختلالات استخوانی و نابهنجاریهای اسکلتی شایع می گردد.

۲- فسفر؛ تقریباً سی چهل درصد فسفر موجود در گیاهان، برای طیور قابل هضم هستند و مابقی به صورت ترکیب با فیتین بوده و گوارش پذیری آن برای پرندگان، پایین است. وجود آنزیم فیتاز در جیره طیور، برای تجزیه فسفر فيتاته و قابل جذب کردن این فسفر برای پرندگان، ضرورت دارد. برای همین، فیتاز صنعتی یاسنتتیک به جیره طیور افزوده می شود. مقدار زیاده از حد کلسیم نیز، سبب رسوب کلسیم در کلیه ها و نارسایی آنها می گردد و همچنین به علت تشکیل فسفات کلسیم نامحلول در روده ها، منجر به کمبود فسفر در بدن می گردد. فسفر در ساختمان استخوانها وجود دارد و نیز به صورت آدنوزین دی فسفات (ADP) و آدنوزین تری فسفات (ATP)در واکنش های چرخه انرژی ایفای می کند. فسفر به شکل فسفولیپید در ساختمان دیواره سلولها نیز وجود دارد.

3-سدیم؛ منابع تأمین آن، کلرید سدیم و با جوش شیرین می باشد.

می توان در شرایط استرس گرمایی، حداکثر تا سی درصد کلرید سدیم یا نمک طعام جیره را با بی کربنات سدیم یا جوش شیرین جایگزین نمود. برای اختصاص بیش از این مقدار جوش شیرین، باید از کافی بودن کلر جیره مطمئن بود.

4- کلر؛ اعمال فیزیولوژیک این عنصر نیز در بیش از نمک طعام توضیح داده شد. کلر علاوه بر نمک طعام، از طریق کولین کلراید و ال لیزین هیدروکلراید افزودنی به جیره هم تأمین می گردد. کمبود کلر منجر به پیدایش علایمی از این قبیل می شود: کاهش وزن، افت تولید، بی حالی، کاهش ترشح بزاق، لاغری، یبوست، کاهش ترشح اسید کلریدریک گوارشی نارسایی های قلبی عروقی، کم آبی بدن یا دهیدراتاسیون و وقوع برخی بیماریهای نقص ایمنی که با کمبود کلر مرتبط می باشند.

5 – پتاسیم؛ این عنصر در تحریک سلول های عصبی، انقباض عضلات و سوخت و ساز هیدراتهای کربن نقش دارد. مقدار بیش از حد نیاز پتاسیم در جذب منیزیم ایجاد اختلال کرده و سبب پیدایش تشنج می گردد. مقدار پتاسیم موجود در گیاهان و سایر نهاده های خوراکی موجود در جیره طیور، به حدی است که نیازمندی پرندگان به این عنصر را برآورده می نماید و نیازی به افزودن مکمل این ماده معدنی، پیش نمی آید.

6- گوگرد؛ بخش زیادی از گوگرد مورد نیاز پرندگان، از طریق اسید آمینه های گوگرددار یعنی متیونین و سیستین و همچنین ویتامین های بیوتین و تیامین و نیز هورمون انسولین مترشحه در بدن تأمین می گردد. چون گوگرد عمدتاً از راه تغذیه پروتئین ها و مشخصاً آمینواسیدهای گوگرددار، وارد بدن می شود، کمبود گوگرد در بدن پرنده، معمولا به علت کمبود اسید آمینه های گوگرددار یعنی متیونین و سیستین است. افزودن مکمل معدنی گوگرددار به جیره طيور لزومی ندارد و گوگرد مورد نیاز طیور، از طریق منابع آلی تأمین می گردد

۷- مس؛  یکی دیگر مواد معدنی در پرورش مرغ گوشتی مهم می باشد.این عنصر در ساختمان برخی پروتئین های پلاسمای خون شرکت می کند که در آزادسازی آهن از سلول ها و انتقال آن به داخل پلاسمای خون نقش دارند. بنابراین در موارد کمبود مس، قابلیت بدن در جذب آهن با آزادسازی آهن از سلول ها و سنتز هموگلوبین مختل شده و کمخونی ایجاد می گردد.

نقش دیگر مس، شرکت در ساختمان رنگیزة پَربهنامتیوراسین میباشد. پژوهشهای گوناگون نشان میدهدکه مولی بدن باحضورگوگرد،ابقای مس دربدن رامختل کرده ونشانه های کمبود مس بروز می نماید. مقدار بیش از حد نیاز مس، در کبد انباشته شده و منجر به مسمومیت و مرگ پرنده می شود.

۸- آهن؛ بیش از نود درصد آهن بدن در ترکیب با پروتئین ها می باشد. نیمی از آهن موجود در بدن، در ساختمان هموگلوبین شرکت می کند. گلبولهای قرمز که حاوی هموگلوبین هستند، به طور پیوسته و با سر آمدن عمرشان تخریب شده و آهن آزاد می کنند. از سوی دیگر، گلبول های قرمز جدید که در مغز استخوان ساخته می شوند، هموگلوبین مورد نیاز را از هموگلوبین حاصل از تخریب گلبول های قرمز پیر و فرسوده، بدست می آورند. بنابراین نیاز روزانه پرنده به آهن، بسیار کم است مگر آنکه نیاز بدن به این ماده معدنی افزایش پیدا می کند، مانند خونریزی شدید.

گیاهان سبز و پربرگ، بقولات و پوسته دانه ها و نیز منابع پروتئین حیوانی مانند پودر گوشت و پودر ماهی، از نظر آهن، غنی هستند. بر طبق نظریه «مانع مخاطی»، سلولهای مخاط معده و روده، آهن را جذب و تبدیل به فریتین مینمایند. پس از اینکه سلولهای مزبور از فریتین اشباع شدند، جذب آهن متوقف می شود و باز هم بعد از آزاد شدن آهن از فریتین و انتقال آن به پلاسمای خون، جذب آهن از طریق مخاط دستگاه گوارش، از سر گرفته می­شود. وجود بیش از حد نیاز آهن، سبب کاهش جذب فسفر و بروز اختلال در دستگاه گوارش می گردد.

9- فلوئور؛ این عنصر برای رشد کامل استخوانها ضروری است، هر چند به مقدار کم، مورد نیاز می باشد. معمولاً نیاز پرنده به این عنصر، از طریق آب آشامیدنی فلوئوردار تأمین می شود. همچنین برخی نهاده های خوراکی طیور، مانند کربنات کلسیم، دی کلسیم فسفات و منو كلسیم فسفات، در ترکیب خود مقداری فلوئور دارند. البته مقدار فلوئور این مواد در حد چند قسمت در میلیون یا پی پیام بوده و کمتر از نیم درصد می باشد. مقادیر بیشتر فلوئور موجب بروز مسمومیت در پرندگان می شود.

10-یُد؛یکی دیگر از مواد معدنی در پرورش مرغ گوشتی ید می باشد.تنها نقش مشخص این عنصر، شرکت در ساختمان هورمونهای تری و تترا یدوتیرونین یا هورمون تیروکسین مترشحه از غده تیروئید است. این هورمون ها در همةاندام های بدن، به واکنش های متابولیسمی سرعت بخشیده و مصرف اکسیژن را آسانتر می نمایند. در نتیجه کمبود يد، متابولیسم سلولی بهم میخورد و اختلالاتی در تولیدمثل مشاهده می گردد. در مکمل معدنی طیور، برای فراهم نمودن مقدار کافی ید، از یدات كلسیم یا یدات پتاسیم استفاده می شود. ید موجود در جيره طیور برای تأمین نیازمندی پرندگان به این عنصر کافی است ولی چون برخی مواد غذایی مانند اکثر گیاهان خانواده چلیپائیان یا براسيكا، نظیر کلم، کلم پیچ و شلغم قمری و همچنین سویا، کتان، نخود و بادام زمینی، مواد ضدیُد دارند، برای پیشگیری از تأثیر اینگونه مواد، مکمل معدنی حاوی یدات کلسیم و یدات پتاسیم و نمک یددار به جیره طيور اضافه می کنند. غذاهای دریایی و نیز پودر ماهی، منبع خوبی برای تأمین ید هستند. بد عنصری سمی است و مقدار بیشتر از ۳۰۰ میلی گرم در هر کیلوگرم ماده خشک جیره، سبب مسمومیت می شود. در طيور مسمومیت با یُد، علایمی از قبیل کاهش تولید تخم مرغ، کاهش درصد جوجه درآوری تخم مرغ های نطفه دار و مرگ و میر جنین را به همراه دارد.

۱۱- منگنز؛ کمبود منگنز در جوجه ها سبب دررفتگی تاندون پا و تغییر شکل استخوان پا می گردد که به این عارضه پروزیس گفته می شود. البته زیادی کلسیم و فسفر جیره نیز به واسطه اتصال این دو عنصر با منگنز و اختلال در جذب آن، موجب پیدایش پروزیس می گردد.

در مرغ های مادر، کمبود منگنز، قابلیت جوجه درآوری تخم مرغ های نطفه دار را کاهش می دهد و نیز موجب پسرفتگی سر جوجه ها به هنگام خروج از تخم مرغ میگردد و همچنین سبب نازکی پوسته تخم مرغ میشود.

بجز ذرت که در مقایسه با غلات، منگنز کمی دارد، مقدار این عنصر کم مصرف در دانه غلات و پوسته برنج و پوسته و زبره گندم، به مقدار کافی است. اکثر علوفه و گیاهان سبز، به مقدار مورد نیاز پرندگان، منگنز دارند. برای افزودن منگنز اضافی به جیرة طیور، از اکسید منگنز که پودر سیاهرنگی است، استفاده میشود.

۱۲- سلنیوم؛ این عنصر جزئی از ساختمان گلوتاتیون پراکسیداز میباشد. این آنزیم در حذف هیدروژن پراکسیداز به عنوان کاتالیزور عمل می کند، این کار کرد سلنیوم را اصطلاحاً خاصیت آنتی اکسیدانی یا ضدسرطانی می­گویند. همچنین سلنیوم به همراه ویتامین E مانع بروز میوپاتی یا عوارض عضلانی میشود. کمبود این عنصر، موجب افت تولید تخم مرغ و کاهش قابلیت جوجه درآوری می گردد. در مناطقی که خاک، سلنیوم کمی دارد، گیاهان نیز فقر سلنيوم دارند و کمبود سلنیوم در جیرة طیور مشهودتر است. برای فراهم کردن سلنيوم افزودنی به خوراک پرندگان، از مکمل یک درصد سلنیت سدیم استفاده میشود که یک پودر سفیدرنگ است. برای آشنایی بیشتر با کارکرد سلنيوم و همکوشی این عنصر با ویتامین E به فصل یازدهم کتاب با عنوان نقش ویتامین E و سلنيوم در بهبد رشد و کیفیت لاشه طیور گوشتی، مراجعه شود.

۱۳- روی؛ معمولاً این عنصر در استخوانها ذخیره می گردد. کمبود روی در جوجه ها موجب کندی رشد، پَرسوختگی، شقاق پوست، تورم مچ پا و در مرغان مادر سبب کاهش قابلیت جوجه درآوری و تلفات جنینی می­شود. نقص در شکل گیری نخاع، پا و تنه، به همراهحالات غیرطبیعی منقار، سر، مغز و چشم ها از نشانه های کمبود روی در جیره مرغهای مادر است.

همچنین زیاده از حد بودن کلسیم و منیزیم جیره، جذب روی را مختل می کند و علایم پیش گفته درباره کمبود روی نمایان می گردد.

ابتلای پرندگان به بیماری کوکسیدیوز یا اسهال خونی طیور، جذب طبیعی روی را مختل کرده و علایم کمبود روی، نمود بارزتری پیدا می کنند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی