در پرورش طیور، تغذیه اهمیت خاصی دارد زیرا علاوه بر تأثیر مستقیم بر سلامت، رشد و تولید گله، حدوداً۶۰ تا ۷۰ درصد هزینه های جاری پرورش را به خود اختصاص میدهد. بنابراین برای تنظیم جیره مرغ گوشتی علاوه بر آشنایی با اصول علمی جیره نویسی باید نکات اقتصادی مرتبط با آنرا نیز منظور داشت. در این مقاله به چند عنوان از این ملاحظات که تلفیقی از دانش تغذیه و اقتصاد جیره نویسی میباشند اشاره خواهد شد.
داوری درباره ارزش اقتصادی جیره
در صنعت مرغداری هزینه های تولید به دو دسته عمده تقسیم می شوند:
١- مخارج ثابت : شامل هزینه زمین، ساختمان، وسائل و تجهیزات سرمایه اختصاص یافته به این مخارج به عوامل متعددی نظیر تعداد گله، ظرفیت تولید، نوع ساختمان، شرایط محیطی و نوع عایق بندی بستگی دارد و بسته به کشور و حتی در نواحی مختلف یک کشور متفاوت است.
۲- مخارج جاری : این دسته از مخارج نیز به عوامل محیطی و اقلیمی و همه فاکتورهای سابق الذكر بستگی دارد. مثلاً اگر ساختمان مرغداری مطابق اصول علمی و با در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی بنا شده باشد و عایق بندی آن مناسب باشد هزینه سوختو تهویه و روشنایی که جزء مخارج جاری مرغداری محسوب میشود، کاهش خواهد یافت. بطور معمول مخارج جاری یک مرغداری پرورش جوجه های گوشتی بقرار ذیل است: غذا 4/63 درصد، جوجه یکروزه19/2 درصد، دستمزد کارگر ۱۱ درصد، سوخت و روشنایی ۲درصد، دارو 6/1 درصد، واکسیناسیون 2/1 درصد، بستر 8/0 درصد و هزینه های متفرقه ۸/0درصد. با نگاهی به درصد هزینه های جاری می توان متوجه شد که بیشترین هزینه در میان مخارج جاری اختصاص به غذا دارد. هزینه های غذادهی نیز به نوبه خود به فاکتورهای متعددی بستگی دارد. به جرأت می توان گفت که همه عوامل یاد شده در بالا در امر تغذیه دخیلند ولی موفقیت در کاستن هزینه غذا به چند عامل عمده بستگی دارد که عبارتند از: تعيين احتياجات غذایی طیور در سنین مختلف، انتخاب صحیح مواد اولیه، تعیین ترکیب شیمیایی نهاده ها، قابلیت ژنتیکی جوجه و ضریب تبدیل غذا.
ضریب تبدیل غذا کسری است که صورت آن مقدار خوراک مصرفی در مدت معین و مخرج کسر، مقدار افزایش وزن در این مدت می باشد. هر چه ضریب تبدیل غذا یا F.C.Rکمتر باشد مطلوبتر است، چرا که به نسبت مصرف مقدار کمتری خوراک، افزایش وزن معین حاصل میشود. امروزه برای نژادهای گوشتی رایج، جیره های غذایی معمول دارای متوسط ضریب تبدیل غذایی 25/2 میباشند یعنی با مصرف 25/2 کیلوگرم از جیره، یک کیلوگرم افزایش وزن زنده حاصل میگردد. بعبارت دیگر هر قطعه جوجه گوشتی برای افزایش وزنی معادل 25/2 کیلوگرم، ۵ کیلوگرم دان با ضریب تبدیل 25/2 مصرف میکند و این عدد چنین بدست می آید:
۲5 / ۲ × ۲5 / ۲ = 5 کیلوگرم
هرگز نباید کیفیت غذا با قیمت آنرا به تنهایی مورد قضاوت قرار داد بلکه در ارزیابی جیره غذایی باید هردوی اینها را دخالت دهیم. بعنوان مثال اگر قیمت نوعی جیره جوجه های گوشتی ۴۴۰۰ ریال – با احتساب قیمت پیشدان ویژه و کنسانتره – و ضریب تبدیل آن 25/2 باشد هزینه غذا برای تولید یک کیلوگرم وزن زنده برابر است با :
ریال 9900=25/2×4400
اگر قیمت نوع دیگر جیره برای جوجه های گوشتی ۴۰۰۰ ریال و ضریب تبدیل آن 5/2باشد هزینه غذا برای تولید یک کیلوگرم وزن زنده برابر است با: ريال10000=5/2×4000
بنابراین گرچه جیره اول ظاهراً گرانتر است ولی استفاده از آن باصرفه تر میباشد. چنانچه از این مثال معلوم است هر چه قیمت غذا افزایش یابد یا ضریب تبدیل غذا بالاتر رود هزینه تولید واحد وزن زنده افزایش خواهد یافت.
برآورد ارزش تغذیه ای نهاده ها
اگر بخواهیم ارزش یک نهاده را تنها از نظر یک نوع ماده مغذی تخمین بزنیم یا دو نوع از یک نهاده را از لحاظ یک ماده مغذی با یکدیگر مقایسه کنیم میتوانیم قیمت واحد وزن آن ماده را بر غلظت ماده مغذی در همان واحد وزنی تقسیم نماییم. بعنوان مثال اگر قیمت هر کیلوگرم از نوعی پودر ماهی با ۶۰ درصد پروتئین خام ۵۸۰۰ ریال و قیمت نوعی دیگر با ۵۰ درصد پروتئین خام ۵۵۰۰ ریال باشد خواهیم داشت :
۹۷ =60÷۵۸۰۰ = ارزش پودر ماهی نوع اول
۱۱۰ = ۵۰ ÷ ۵۵۰۰ = ارزش پودر ماهی نوع دوم
ملاحظه می شود که قیمت یک کیلوگرم پودر ماهی نوع اول برحسب درصد پروتئین خام کمتر و بنابراین استفاده از آن برای تأمین پروتئین، به صرفه اقتصادی مقرونتر است. این روش ساده مواد اولیه را فقط از منظر یک نوع ماده مغذی ارزیابی می نماید و برای مقایسه همه جانبه یا لااقل چندبعدی نهاده ها جامعیت ندارد.
در اکثر جیره نویسی مرغ گوشتی انرژی و پروتئین بیشترین هزینه را به خود اختصاص میدهند بطوریکه محاسبه ارزش اقتصادی ایندو، برآوردی معادل ۸۵ تا ۹۰ درصد ارزش اقتصادی کل جیره را نمایان میکند. از طرفی دانه ذرت و کنجاله سویا عمده ترین منابع تأمین ایندو بخش جیره میباشند. بنابراین با محاسبه ارزش تغذیه ای انرژی و پروتئین این دو ماده اولیه می توان ارزش اقتصادی سایر مواد را تخمین زد. میدانیم ذرت زرد بطور معمول 8/5درصد پروتئین خام و ۳۳۰۰ کیلو کالری در کیلوگرم انرژی قابل متابولیسم دارد. بنابراین یک تن ذرت حاوی۵۸ کیلوگرم پروتئین خام و ۳۳۰۰ مگاکالری انرژی قابل متابولیسم می باشد. به همین ترتیب میتوان گفت یک تن کنجاله سویا ۴۴۰ کیلوگرم پروتئین خام و 2۴۹۰مگاکالری انرژی قابل متابولیسم دارد. حال اگر قیمت یک تن ذرت ۳۵۰۰۰۰۰ ریال و قیمت یک تن کنجاله سویا ۵۰۰۰۰۰۰ ریال باشد میتوان چنین نوشت:
از حل این دو معادله دو مجهولی X یعنی قیمت یک کیلوگرم پروتئین برابر ۵۲۴۱ ریال و Y یعنی قیمت یک مگاکالری انرژی قابل متابولیسم برابر ۹۲۶ ریال بدست می آید.
حال اگر نوعی پودر ماهی با ۶۰ درصد پروتئین خام و ۳۱۰۰ کیلوکالری در کیلوگرمMEیا انرژی قابل متابولیسم، قیمتی مساوی با ۶۰۰۰ ریال برای هر کیلوگرم داشته باشد آیا خرید آن مقرون به صرفه خواهد بود ؟ به منظور برآورد ارزش تغذیه ای یک تن از این نوع پودر ماهی میتوان نوشت :
یعنی ارزش تغذیه ای یک تن از این پودر ماهی برابر ۶۰۱۵۲۰۰ ریال میباشد. قیمت یک تن از این پودر ماهی نیز ۶۰۰۰۰۰۰ ریال است. بنابراین قیمت ریالی این پودر ماهی از قیمت تغذیه ای آن ارزانتر و استفاده از آن مقرون به صرفه است. البته همانگونه که گفته شد، این روش، ارزش تغذیه ای یک ماده غذایی را از نظر تأمین تنها در بخش جيره مثلاً پروتئین خام و انرژی قابل متابولیسم برآورد می کند و سایر شاخصه های تغذیه ای نظیر کلسیم،فسفر، متیونین و لیزین را منظور نمی نماید. همچنین در اینروش، ارزش یک نهاده درشرایط خاص مانند مزیت چربی مکمل در شرایط استرس گرمایی یا اهمیت ملاب بعنوانپلت چسبان درنظر گرفته نمیشود. با این اوصاف، به کمک این روش میتوان ۸۵ تا ۹۰ اب درصد ارزش تغذیه ای یک نهاده را تخمین زد. اساس کار برنامه های جیره نویسی کامپیوتری نیز بر همین اسلوب استوار است، با این تفاوت که علاوه بر پروتئین و انرژی، سایر مواد مغذی مانند اسیدهای آمینه و مواد معدنی نیز در محاسبه ارزش تغذیه ای خوراک دام و طیور دخالت داده میشود.
محاسبه دقيق احتياجات اسیدهای آمینه ضروری
با توجه به اینکه هدف از بیان احتياجات پروتئینی طیور، تأمین اسیدهای آمینه ضروری آنها می باشد و از طرفی اسیدهای آمینه سنتتیک مورد استفاده در صنایع مرغداری در مقایسه با سایر اجزای جیره قیمت بالاتری دارند باید در محاسبه احتياجات این مواد مغذی دقت بیشتری مبذول داشت. در اغلب مواد اولیه بکار رفته در جیره طیور، متیونین و لیزین، اسید آمینه محدود کننده هستند. اگر بین مقدار اسید آمینه موجود در یک نهاده و نیاز پرنده به آن اسید آمینه، نسبتی فرض کنیم، کمترین مقدار این نسبت، اولین اسید آمینه محدودکننده خواهد بود. کمترین نسبت بعدی، دومین اسید آمینه محدود کننده میباشد. بعنوان مثال، در مورد تغذیه طیور متیونین اولین اسید آمینه محدود کننده در کنجاله سویا و لیزین اولین اسیدآمینه محدود کننده در دانه ذرت به شمار میروند. با در نظر گرفتن كل اجزای جیره، معمولاً متیونین و لیزین، اولین و دومین اسید آمینه محدود کننده هستند و توجه جیره نویس باید به تأمین احتياجات این دو اسید آمینه ضروری معطوف باشد. جدول ۱ ضرایب احتياجات دو اسید آمینه محدود کننده را در مرغهای تخمگذار، جوجه های گوشتی و بوقلمونها نشان میدهد. برای براورد نیاز های اسید آمینهای با استفاده از ضرایب یادشده، معادله زیر پیشنهاد شده است:
وزن زنده ( کیلوگرم ) × b+میزان تولید (گرم در روز ) × a=اسید آمینه موردنیاز
اگر یک گله مرغ تخمگذار با وزن متوسط ۰۵ / ۲ کیلوگرم را بدون افزایش یا کاهش وزن فرض نماییم که در آن هر مرغ در هر روز ۱۱۴ گرم دان مصرف میکند و تولید روزانه هر مرغ ، تخم مرغی با وزن متوسط 7/58 گرم و انحراف معیار تولید تخم مرغ 18/4گرم در روز باشد، با استفاده از ضرایب جدول 1 می توان احتياجات این گله به دو اسیدآمینه محدودکننده را بطور دقیق محاسبه نمود. با توجه به اینکه تأمین ۹۵ درصد احتياجات اسید آمینه ای این گله، نیازهای جیره پایه را برآورده می نماید، مقدار 6/1 برابر انحراف معیار بالاتر از میانگین، برای تأمین این احتياجات کافی خواهد بود. بنابراین میزان تولید چنین محاسبه میشود :
گرم در روز
در مورد متیونین + سیستین میتوان نوشت:
احتیاج نگهداری (میلیگرم در روز)
احتیاج تولید (میلیگرم در روز)
مجموع دو عدد فوق یعنی مقدار دقیق متیونین + سیستین مورد نیاز هر مرغ از این گله با مشخصات مفروض برابر5/690میلیگرم در ۱۱۴ گرم دان مصرفی روزانه خواهد بود. بعبارت دیگر نیاز متیونین + سیستین ۰۶ /۶گرم در هر کیلوگرم جیره میباشد. بدین ترتیب مقدار لیزین مورد نیاز این گله نیز 05 / 7 گرم در هر کیلوگرم دان بدست می آید. با در نظر گرفتن مقادیر هریک از این اسیدهای آمینه که از طریق اجزای مختلف جیره تأمین میشود کمبود آنها را با افزودن اسیدهای آمینه سنتتیک به جیره میتوان جبران نمود. این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که معمولاً فعالیت نسبی دی – ال – متیونین ۹۹ درصد و فعالیت نسبي ال – لیزین هیدروکلراید ۷۹ درصد می باشد. به این ترتیب با توجه به گرانی این اقلام در مقایسه با سایر اجزای جیره و لزوم تأمین دقيق احتياجات مربوط به آنها، میتوان مقدار مورد نیاز اسیدهای آمینه را دقيقاً محاسبه نمود.
بعنوان مثال اگر یک مرغ تخمگذار نژاد های – لاین در سنین ۱۸ تا ۸۰ هفتگی، هرروز بطور متوسط ۹۴گرم دان مصرف کند جیره مورد استفاده یک گله ۲۰۰۰۰ قطعه ای در این مدت ۸۱۵۹۲۰ کیلوگرم خواهد بود. اگر کل دان مصرفی این گله را در مدت یاد شده با احتساب پرت دان ۸۲۰ تن فرض نماییم و بنا به اشتباه محاسباتی یا جیره نویسی نادرست، در هر تن جیره ۱۰۰ گرم دی – ال – متیونین و ۵۰ گرم ال – لیزین – هیدروکلراید اضافی استفاده کنیم، با فرض اینکه قیمت هر کیلوگرم متیونین ۶۰۰۰۰ ریال و قیمت هر کیلوگرم لیزین ۲۵۰۰۰ ریال باشد در هر تن جيره ۷۲۵۰ ریال و در ۸۲۰ تن جيره مصرفی این فارم ۵۹۴۵۰۰۰ ریال هزینه اضافی ایجاد خواهد شد. بدیهی است کاستن خودسرانه همین مقدار از این اقلام یا مواد دیگر به گمان اینکه در مخارج جاری صرفه جویی خواهد شد به دلیل بروز کمبودهای تغذیه ای، هزینه های مضاعفی بر مرغدار تحمیل خواهد کرد.
بنابراین برای پرهیز از هر دو حالت، تنظیم جیره نویسی مرغ گوشتی متعادل و متوازن برای رسیدن به تولید ایده آل مطلوب است.
رعایت محدودیتهای مصرف موادخوراکی درجیره
در جیره نویسی مرغ گوشتی ، صرفاً منظور کردن قیمت مناسب و ارزش تغذیه ای و اقتصادی مواد اولیه کافی نیست بلکه باید محدودیتهای مصرف مواد را نیز در نظر گرفت یعنی حداقل و حداکثر مجاز استفاده از نهاده ها را نیز باید مدنظر قرار داد.
مهمترین عوامل محدودیت مصرف مواد خوراکی عبارتند از:
١- عوامل ضد تغذیه ای مانند گوسیپول در کنجاله تخم پنبه، تانن در سورگوم یا ذرت خوشه ای، بازدارنده تریپسین در دانه سویا، مواد گواترزا و ساپونین و فیتات در دانه های روغنی
٢- الياف خام یا پلی ساکاریدهای غیرنشاسته ای مانند بتاگلوکان در جوو پنتوزانهایی مثل زایلانها و آرابینوزانها در گندم. جدول ۲ محدودیت مصرف برخی از نهاده ها را برای جوجه های جوان نشان میدهد.
در عین حال که جیره نویسی مرغ گوشتی سعی خود را بر اقتصادی بودن جیره و تأمين احتياجات غذایی طیور، معطوف میکند نباید از توجه به چند نکته غفلت نماید که اهم آنها به شرح ذیل است:
1- اجزای جیره مرغ گوشتی باید قابلیت هضم بالایی داشته باشند، مثلاً پودر پر هرچند ۸۷ درصد پروتئین خام دارد ولی ۱۵ تا ۲۰ درصد آن برای طیور قابل هضم است.
2- جیره نهایی باید خوش خوراک باشد. مرغها در انتخاب خوراک به خصوصیات از ارگانولپتیک مانند طعم، رنگ و بو اهمیت زیادی نمیدهند و تعداد پرزهای چشایی در یک مرغ (۲۴) در مقایسه با پرزهای چشایی انسان (۹۰۰۰) و گاو (۲۵۰۰۰) ناچیز است ؛ با این همه مرغ ها از خوردن غذای با طعم و بوی نامطبوع امتناع می کنند. برخی پرورش دهندگان نیز با استفاده از طعم های ناخوشایند در جیره مرغان مادر، محدودیت غذایی برای آنها اعمال می کنند. بنابراین آب تمیز و جیره خوشخوراک از شرایط ترغیب پرنده به تغذیه است.
3- تنوع مواد اولیه هم باعث ایجاد ترکیبی متوازن از اسیدهای آمینه، ویتامینها و مواد معدنی می شود و هم با ایجاد اثر همکوشی سبب افزایش انرژی قابل متابولیسم جیره نهایی می گردد و هم در خوش خوراکی جیره مؤثر است.
رعایت نکات یاد شده منتهی به تهیه جیره نویسی مرغ گوشتی سالم، متعادل و اقتصادی خواهد شد و علاوه بر تأمین نیازهای تغذیه ای طیور، هزینه های خوراکدهی را نیز به حداقل خواهد رساند.
جدول 1: ضرایب محاسبه احتیاجات اسیدهای آمینه محدودکننده برای طیور در جیره مرغ گوشتی (برگرفته از Principles of Poultry Science)
| مرغ های تخمگذار | جوجه های گوشتی | بوقلمون ها | ||||
| ضریب | a | a | a | b | a | b |
| لیزین | 99/9 | 73 | 86/14 | 82 | 16/21 | 19 |
| متیونین + سیستین | 15/10 | 13 | 59/11 | 41 | 28/11 | 98 |
جدول2: محدودیت موادغذایی برای پرندگان جوان (تا 4 هفتگی) برحسب درصد جیره مرغ گوشتی (برگرفته از Nutrient Requirements of poultry)
| ماده خوراکی | حداقل | حداکثر |
| ذرت زرد | 20 | 60 |
| گندم (+آنزیم) | — | (40)20 |
| جو (+آنزیم) | — | (30)10 |
| ملاس | — | 1 |
| کنجاله کانولا (کلزا) | — | 5 |
| کنجاله سویا (44%) | 10 | 25 |
| پودر گوشت | — | 8 |
| پودر ماهی (60%) | — | 8 |
| پودر پر | — | 1 |
مطالب مفید ومختصر بود.درودبر شما