در مقالات قبلی در مورد واکسیناسیون بوقلمون پرداختیم در ادامه به واکسیناسیون مرغ بومی می پردازیم . واکسیناسیون بعنوان سومین و اصلی ترین سد در برابر شیوع بیماری در گله محسوب می گردد. در کشورهای توسعه یافته غالباً سیاست پیش گیری از بیماری ها بر اساس ریشه کنی و معدوم سازی استوار است اما در کشورهای در حال توسعه و ایران با توجه به موقعیت اقتصادی و جغرافیایی و وضعیت اپیدمیولوژی بیماری ها سیاست مبارزه با بیماری های فوق عمدتاً مبتنی بر کنترل بیماری از طریق واکسیناسیون می باشد، و تنها در خصوص بیماری های مشترک موضوع ریشه کنی در دستور کار است. در این مقاله در مورد انواع مختلف واکسن ساخنه شده ور روش های تجویز آن ها توضیح می دهیم و همچنین در مورد زمان مناسب واکسیناسیون مرغ محلی نیز بررسی می کنیم.

پیشگیری از شیوع بیماری (واکسیناسیون )

 واکسیناسیون صحیح و مناسب در پیشگیری از بیماری موثر است اما باید توجه داشت که واکسیناسیون به تنهایی نمی تواند جایگزین رعایت اصول قرنطینه و بهداشت مرغداری بشود و در حقیقت واکسیناسیون در کنار محدودیت انتقال عوامل میکروبی و عفونی به مرغداری (امنیت زیستی) و از بین بردن عوامل بیماریزا و عفونی موجود در محوطه و جایگاه پرورش اهمیت زیادی در سلامت و عملکرد گله دارد. واکسن در حقیقت یک نوع ویروس و یا باکتری ضعیف و یا کشته شده در محیط آزمایشگاهی، برای فعال سازی سیستم ایمنی در برابر ورود ویروس و یا باکتریهای بیماریزای واقعی است. در اتحادیه اروپا، اصطلاح واکسن شامل تمام فرآورده هایی است که برای تحریک ایمنی زایی فعال در انسان با حیوان، علیه بیماری ساخته می شوند. واکسن های ساخته شده به دو صورت، واکسن های زنده و یا واکسن های کشته شده موجود می باشند.

6- 3- 1 – واکسن زنده واکسن زنده در حقیقت میکروب های بیماریزای زنده ای هستند که در شرایط کنترل شده آزمایشگاه بصورت ضعیف شده در می آیند که این میکروب های ضعیف شده درحالت معمول قدرت بیماریزایی در پرنده را نداشته و تنها می توانند در بدن طیور واکسینه شده تکثیر پیدا نموده و موجب تحریک سیستم ایمنی بدن و در نتیجه تولید پادتن توسط بدن پرنده شده و باعث می شود که دستگاه ایمنی بدن ساختار آنتی ژنهای عوامل بیماری­زا را به خاطر سپرده و در آینده با مواجه با همین عوامل بیماری، قادر به شناسایی سریع و عکس العمل مناسب می­شود. یکی از مشکلاتی که در خصوص استفاده از واکسن های زنده این است که واکسن های زنده چون از میکروب های ضعیف شده تشکیل شده لذا نسبت به تغییرات دما و نور حساس و سریعاً از بین می روند. لذا این نوع واکسن ها تا قبل از تجویز باید به دور از نور و در دمای یخچال (۲ تا ۸ درجه سانتی گراد) نگهداری و منتقل شوند تا میزان کارایی واکسن کاهش پیدا نکند. یکی از عواملی که باعث میشود علی رغم تجویز واکسن گله به ایمنیت نرسد این است که هنگام حمل و نقل واکسن چرخه سرد کاملاً رعایت نشده و یا حتی موقع تجویز، بخاطر تعلل در استفاده از واکسن و در معرض قرار گرفتن واکسن در برابر نور یا دمای محیط باعث کاهش قابلیت واکسن می گردد. از مهمترین واکسن های زنده مورد استفاده در پرورش مرغ بومی واکسن های نیوکاسل، آنفلوآنزا، گامبرو، برونشیت و آبله است. و در حالت معمول تنها واکسن زنده مورد استفاده در گله مولد، واکسن نیوکاسل (لاسوتا) میباشد. واکسن های زنده در مرغ های بومی به صورت آشامیدنی، اسپری و یا قطره چشمی تجویز می­شوند و تنها واکسن زنده آبله به صورت تزریقی (در ناحیه بدون رگ زیر بال) به کار می رود. واکسن های زنده عموماً در ویال های شیشه ای با درب لاستیکی و با پلمپ فلزی می باشند و میکروب های ضعیف شده در محیط کشت قرصی شکل در ته ویال قرار دارند. واکسن های زنده تولید شده توسط شرکت های مختلف با میزان دز متفاوت تولید می گردد که با توجه به جمعیت گله میزان ویال مورد نیاز را می توان تهیه نمود. چند نکته در هنگام استفاده از واکسن زنده باید به خاطر داشت که در پوش لاستیکی ویال واکسن را درون محلول آب و شیر خشک باز شود. نکته دیگر این است که هیچ وقت چند واکسن زنده را نباید به صورت دستی مخلوط و استفاده نمود. در صورت نیاز فقط باید از واکسن های چندگانه (محتوی میکروب ضعیف شده چند نوع بیماری) که دارای عیار تنظیمی هستند در واکسیناسیون مرغ محلی استفاده نمود.

6- 3- 1–روشهای تجویز واکسن زنده همانطور که ذکر شد واکسن زنده بصورت قطره چشمی، آشامیدنی و یا اسپری کردن تجویز می شود.

6- 3- 1- 1 – روش قطره چشمی تجویز واکسن بصورت چشمی بعنوان دقیق ترین روش واکسیناسیون در طيور ذکر می شود. با این روش هر پرنده یک دز کامل واکسن را دریافت می کند. ایراد وارده به این روش وقت گیر بودن این روش است. روش قطره چشمی با استفاده از قطره چکان (قطره چکان صلیبی) صورت می گیرد. ظرف قطره چکان باید به رنگ تیره باشد تا در مدت تجویز واکسن در معرض نور قرار نگیرد. همچنین بعلت تماس و انتقال گرمای دست به ظرف قطره چکان، ممكن است باعث کاهش عملکرد واکسیناسیون شده، لذاتوصیه می شود ظرف قطره چکان به اندازه ای پر شود که واکسن محتوی ظرف در مدت کوتاهی مصرف و دوباره پر شود. واکسن بیماری های نیو کاسل، برونشیت و لارنگو تراکئید را عمدتاً می توان به این روش تجویز نمود. در روش قطره چشمی ابتدا باید واکسن را بر اساس میزان در هر ویال واکسن رقيق نمود. برای رقیق کردن واکسن از آب مقطر می توان استفاده نمود. بعنوان مثال اگر بخواهیم یک ویال واکسن ۲۰۰۰ دز نیوکاسل را رقیق کنیم، ابتدا مقداری آب مقطر درون ظرف قطره چکان می ریزیم و با استفاده از لوله آزمایشگاهی مدرج تعداد قطرات به حجم یک سی سی را حساب میکنیم.
به فرض۴۰ قطره معادل یک سی سی شده، چون ویال واکسن ما ۲۰۰۰ دز می باشد لذا برای رقیق کردن این واکسن به نحوی که هرقطره شامل یک دز ازواکسن شود،نیازاست که ویال۲۰۰۰ دزی واکسن در ۵۰۰ سی سی آب مقطر حل شود. بعد از آماده سازی واکسن، نوبت به مهار پرنده است. در واکسیناسیون جوجه باید قسمت ابتدایی گردن و سر جوجه بین دو انگشت اشاره و انگشت وسط مهار و ظرف قطره چکان را با دست دیگر بصورت عمود و در نزدیکی چشم (مستقیماً با چشم تماس پیدا نکند) قرار داده شده و یک قطره واکسن به داخل چشم چکانیده شود و بعد از یک مکث کوتاه برای پخش قطره در چشم، جوجه رها می شود. برای تجویز واکسن قطه چشمی برای نیمچه ها روال مهار کردن پرنده بدین صورت است که همانند جوجهها قسمت ابتدایی سر و گردن توسط دو انگشت اشاره و وسط مهار و جثه پرنده ما بين آرنج و سینه واکسیناتور قرار می گیرد.واکسیناسیون مرغ محلی

    6- 3- 1- 2 – روش اسپری (افشاندن) معمولاً از این روش واکسیناسیون در پرورش مرغ بومی به دلیل ظرفیت محدود گله چندان استفاده نمی شود. از این روش می توان برای واکسیناسیون علیه بیماری های نیوکاسل و برونشیت استفاده نمود. از مزایای عمده این روش سرعت عمل و کاهشاسترس به پرنده است. این روش بعد از رقیق سازی (هر ۱۰۰۰دز واکسن در ۱۰۰ سی سی آب مقطر) بااستفاده ازدستگاه اسپری کننده سمپاشهای باغبانی به دلیل عدم یکنواختی قطرات مناسب نیستند) انجام میگیردوقطرات واکسن به درون چشم وبه درون دستگاه تنفسی پرنده واردشده که باعث واکنش موضعی در چشم غده هاردرین و واکنش مخاط دستگاه تنفسی می شود.

. 6- 3- 1- 3 – روش آشامیدنی تجویز واکسن به روش آشامیدنی، رایج ترین و ساده ترین روش واکسیناسیون محسوب می شود. علی رغم ساده بودن این روش به دلیل عدم اطمینان از مصرف یکنواخت کل گله، میزان تیتر حاصله کمتر و غیر یکنواخت تر از سایر روشها است. لذا در پرورش نیمچه مرغ بومی در مناطقی با احتمال ریسک بالای بیماری برای بالا بردن میزان و یکنواختی ایمنیت گله، بهتر است که نوبت اول واکسن به شیوه آشامیدنی مصرف شود و نوبت دوم واکسن به روش تزریقی و یا قطره چشمی به انجام برسد. در پرورش مرغ بومی با این شیوه می توان واکسن های زنده مهم در پرورش نیمچه از قبیل نیوکاسل، برونشیت و گامبرو را با این روش تجویز نمود. در گله های مولد (بالغ) در شرایط معمول با این روش واکسیناسیون صورت می گیرد. در پرورش مرغ بومی سیستم آبخوری ممکن است اتوماتیک (استفاده از نیپل و یا آبخوری زنگوله ای) و یا دستی (استفاده از آبخوری کله قندی) باشد به هر حال صرفه نظر از نوع سیستم آبخوری، مراحل آماده سازی محلول واکسن و تشنگی دادن به گله بل از مصرف واکسن یکسان می باشد. محرومیت از آب (تشنگی) قبل از مصرف وشیوه آماده سازی واکسن در کارایی واکسیناسیون و دستیابی به عیار مناسب آنتی بادی علیه بیماری حائز اهمیت است. محرومیت از آب (تشنگی دادن) قبل از تجویز واکسن، برای اطمینان از مصرف واکسن های آشامیدنی توسط گله، بسته به فصل سال نیاز به یک دوره محرومیت از آب به مدت یک تا سه ساعت است. زمان مناسب تجویز واکسن به شیوه آشامیدنی بهتر است که در ساعات خنکی روز صورت گیرد تا محلول واکسن در معرض گرمای محیط از تخریب نشود.

6- 4 – آماده سازی محلول واکسن به روش آشامیدنی تهیه صحیح محلول واکسن در دستیابی به یک عیار مناسب پادتن علیه بیماری حایز اهمیت است. روز قبل از واکسیناسیون باید آبخوری ها را با آب خالی و بدون استفاده از مواد ضدعفونی و یا پاک کننده شستشو داد. آب مورد استفاده باید فاقد کلر بوده و برای افزایش راندمان واکسن های آشامیدنی، می توان از شیر خشک بدون چربی استفاده نمود. قدرت ماندگاری واکسن در آب محتوی شیر خشک بیشتر می شود. پروتئین های موجود در شیر خشک با یونهای مضر نظیر کلر، آهن، روی، مس، ترکیب شده و مانع صدمه این یون­ها به واکسن می گردد و همین امر قدرت ماندگاری . واکسن را تا چندین ساعت افزایش می دهد. باید توجه نمود که شیر خشک مورداستفاده باید از نوع شیر خشک بدون چربی و از شیر گاو تهیه شده باشد و شیرخشک با منشأ گیاهی فاقد کارآیی لازم می باشد. همچنین شیر خشک هایی خریداری شود که در دستور ساخت آنها ذکر شده باشد که چربی شیر به روش فیلتراسیون از شیر جدا شده است. زیرا چربی گیری شیر به روش حرارت باعث تخریب ساختمان پروتئین های شیر و کاهش کارآیی شیر خشک درحفاظت از واکسن میشود. ضمناً باید توجه نمود که از شیر خشک هایی با مصرف انسانی و یا دامی به علت وجود چربی بالا و حلالیت نامناسب آن نباید جهت واکسیناسیون مورد استفاده قرار گیرد. برای تهیه محلول واکسن به ازای هر لیتر آب می توان ۲ تا 5/2 گرم شیر خشک در نظر گرفت. میزان آب مورد نیاز برای محلول نمودن واکسن بستگی به تعداد مرغ های سالن و شرایط آب و هوایی دارد اما به عنوان راهنما در مرغ های بالغ می توان ۲۰ تا ۲۵ درصد آب مصرفی روز قبل را برای تهیه محلول واکسن در نظر گرفت و در مورد جوجه ها با توجه به سن جوجه مطابق با جدول زیر برآورد نمود.

  بهتر است که وسایل مورد استفاده در آماده سازی محلول واکسن از جنس پلاستیک باشند و از ظروف فلزی به دلیل آزادسازی یون آهن، استفاده نشود. باید توجه داشت که درپوش لاستیکی هر ویال واکسن در زیر محلول آب و شیر خشک باز گردد بطوری که واکسن با هوا تماس پیدا نکند. ویالهای واکسن توسط مؤسسات تولید کننده در شرایط خلا بسته بندی می شود و با باز کردن درپوش لاستیکی در زیر محلول آب و شیر خشک باعث نفوذ پر شتاب آب به داخل ويال و حل شدن کامل واکسن در آب می شود. جای خالی ویالهای واکسن بعد از استفاده در محوطه پرورش رها نشوند بلکه جمع آوری و ضدعفونی شوند. برای اطمینان بیشتری برای گله مولد جوان (از ۲۰ هفتگی تا پایان دوره پیک تولید) به ازای هر پرنده 25/1 دز و به فاصله یک ماه مصرف واکسن تكرار گردد. در محلول واکسن باید بسته به فصل سال بین 5/1 تا 5/2 ساعت به مصرف مرغ هابرسد. اگر واکسن در مدت زمان بیشتری (بیش از ۳ ساعت) به مصرف برسد نشانگر این است که میزان آب محاسبه شده جهت محلول نمودن واکسن، زیاد در نظر گرفته شده است و بر عکس مصرف زود هنگام واکسن (کمتر از 5/1 ساعت) می تواند به دلیل تشنگی دادن زیاد به گله و یا محاسبه مقدار آب کمتر برای محلول نمودن واکسن باشد. مصرف دیر و زود هنگام محلول واکسن باعث غیریکنواختی در مصرف واکسن در گلهمی شود.

6- 5 – واکسن کشته شده دومین فرم مورداستفاده واکسن، واکسن کشته شده است. این واکسن برخلاف واکسن زنده به جای میکروارگانیسم های زنده، حاوی مقادیر زیادی از باکتری ها و یا ویروس های کشته شده است که با نوعی روغن معدنی (Adjuvant)ترکیب می گردد. برای استفاده از واکسن کشته شده، پوشش فلزی روی درپوش لاستیکی واکسن برداشته و شیلنگ سرنگ اتوماتیک درون این درپوش لاستیکی فرو و عمل تزریق شروع می شود. این نوع واکسن چون از پیکره اجرام بیماریزا تشکیل شده، لذا حساسیت کمتری نسبت به دما و نور در قیاس با واکسن زنده دارد. این واکسن در شرایط عادیدر دمای یخچال نگهداری می شود و چند ساعت قبل از تزریق بهتر است در دمای اتاق قرار گیرد. لذابرای تزریق بهتر واکسن های کشته شده بهتر است دمای واکسن در هنگام تزریق حدود ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتی گراد باشد. این نوع واکسن به صورت تزریق در زیر پوست (ناحیه گردن) و یا عضلانی استفاده می گردد. بهترین عضله جهت ماندگاری ایمنیت عضله سینه است زیرا میزان عروق خونی عضله سینه در قیاس با عضله ران کمتر بوده لذا میزان دفع واکسن از طریق دستگاه گردش خون کمتر و ماندگاری ایمنیت سلول بیشتر است. برای جلو گیری از صدمات احتمالی به ناحیه قلب بهتر است تزریق در ناحیه راست عضله ی سینه و به حالت زاویه دار صورت گیرد. تا از ورود سوزن به داخل حفره شکمی و آسیب به پرنده جلوگیری شود. بهتر است که برای تزریق با سرنگ های اتوماتیکاز سر سوزن های با نمره ۲۰ تا ۲۲ استفاده شود و قبل از شروع کار با استفاده از آب مقطر سرنگی از لحاظ کار و میزان دز مکش شده توسط سرنگ را تنظیم نمائیم همچنین قبل از تزریق واکسن های کشته شده، سرنگ اتوماتیک استریل و ضد عفونی گردد. چون از واکسن کشته شده استفاده می شود ضدعفونی نمودن سرنگ و سرسرنگ مشکلی ایجاد نمی نماید. بهتر است بعد از ۱۰۰۰ تزریق جوجه و ۲۰۰ تا ۲۵۰ تزریق نیمچه یا مرغ مولد بهتر است سرسوزن سرنگ تعویض گردد. در واحدهای روستایی که به سرنگ اتوماتیک دسترسی ندارند، می توانند با استفاده از رنگهای معمولی وبصورت زیر جلدی اقدام به تزریق واکسن نمایند. به دلیل جذب دیرهنگام روغن معدنی موجود در این نوع واکسن­ها باعث میشود که دستگاه ایمنی بدن به مدت طولانی تری فعال باقی بماند. برای کاهش استرس و هزینه ناشی از تزریق، معمولاً واکسن های کشته شده حاوی آنتی ژن های چند نوع بیماری می باشد که باعث مصونیت پرنده به مدت طولانی در برابر این بیماری ها می شود. مثل واکسن سه گانه علیه بیماریهای نیوکاسل، برونشیت وسندرم کاهش تولید تخم مرغ که در نیمچه های مرغ تخم گذار مصرف می شود و این سه نوع بیماری در کاهش کمیت و کیفیت تخم مرغ در مرغها اهمیت زیادی دارد.

۶ – ۶ – واکسن یاد آور استفاده مجدد یک نوع واکسن را در یک فاصله زمانی معین را اصطلاحاً واکسن یادآور می گویند. استفاده از واکسن یاد آور (تجویز مجدد واکسن) برای افزایش ایمنیت بدن و به حداکثر رساندن میزان پادتن ها لازم می­باشد. واکسن های یاد آور نه تنها باعت افزایش میزان پادتن ها شده، بلکه میزان قابلیت پادتن ها را در حذف عوامل بیماری زا را افزایش میدهد. اولین واکسیناسیون عمدتاً با کمک واکسن های زنده صورت می گیرد. واکسن یادآور می تواند هم با واکسن های زنده و یا با استفاده از واکسن های کشته یا غیر فعال صورت گیرد. برای مؤثر بودن و ایمنیت طولانی تر، بهتر است واکسن نوبت دوم از نوع واکسن های کشته شده به روش تزریقی صورت بگیرد. البته بعضی از بیماریهای مهم در مرغهای مولد نظير لارنگوتراکئید، آنسفالومیلیت و یا آبله در صورت ایجاد ایمنیت نیازی به واکسیناسیون مجدد ندارند.

6- 7 – زمان مناسب تجویز واکسن یکی از نکات مهم برای کسب ایمنیت گله در برابر بیماری ها، زمان واکسیناسیون است. برای تعیین زمان مناسب واکسیناسیون گله، با مراجعه به اداره دامپزشکی شهرستان می توان زمان مناسب برنامه واکسیناسیون گله را تعیین نمود. زمان مناسب واکسیناسیون توسط سازمان دامپزشکی براساس عیار پادتن، نوع بیماری، میزان آلودگی منطقه و حدت واکسن به کار رفته تعیین می گردد. بعنوان مثال زمان مناسب واکسیناسیون عليه بیماری گامبرو در جوجه ها، با توجه به سطح پادتن های جوجه (اکتسابی از مادر) تعیین می گردد. واکسیناسیون علیه این بیماری زمانی مؤثر واقع می شود که میزان پادتن های جوجه به حداقل مقدار برسد. میزان پادتن های جوجه بعد از سه روزگی شروع به کاهش پیدا می کند. بعد از سه روزگی هر ۶ روز میزان پادتن جوجه نصف می گردد. یعنی با خون گیری از جوجه و تعیین عیار پادتن ، می توان براساس نیمه عمر پادتن های جوجه، زمانی که میزان پادتن­های مادری به حداقل مقدار می رسد را محاسبه نمود. بهتر است عیار پادتن جوجه وقتی که بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ می رسد اقدام به تجویز واکسن نمود. جدول شماره 6- 1-واکسن های مورد استفاده در گله های بومی

*زمان استفاده از واکسن گامبرو باید بر اساس میزان تیتر گله صورت گیرد. در جدول بالا مهمترین واکسن های مصرفی در پرورش جوجه های بومی را نشان می دهد که زمان استفاده هر یک از این واکسن ها در هر منطقه متفاوت می باشد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی