در حیوانات اهلی میزان باروری به مسائل مختلفی ارتباط دارد که بعضی از آنها منشاء ژنتیکی داشته و گروهی دیگر به شرایط محیط مربوط می شوند.در این مقاله مطالبی در رابطه با تولیدمثل شتر و نحوه جفت گیری در شتر گردآوری شده است.
تولیدمثل و روشهای جفت گیری در شتر
در مورد اکثر حیوانات اهلی تحقیقات وسیعی در مورد نحوه عمل و کارآیی سیستم باروری آنها انجام شده در حالی که متأسفانه در مورد شتر تاکنون تحقیقات جامعی صورت نگرفته است ولی مسائل مربوط به آناتومی و فیزیولوژی شتر که در دسترس می باشد به شرح زیر است:
کالبدشناسی و فیزیولوژی تولید مثل در شتر نر
بیضه های شتر نر در عقب در ناحیه میان دو ران قرار گرفته و از این نظر مشابه سگ و خوک می باشد و غلاف بیضه ها جدا از یکدیگر می باشد. غلاف بیضه شتر معمولاً به وسیله دم حیوان پوشیده می شود ولی در حالت ایستاده قابل رؤیت است. این غلاف حالت محدب داشته دارای پوشش مویی پراکنده ای می باشد و بیضه ها به وسیله یک فرورفتگی کوچک در وسط از هم جدا هستند. در مورد ساختمان بیضه های شتر اگرچه گفته می شود تا حد زیادی شبیه بیضه های اسب است ولی اگر دقیق مطالعه شود در جزئیات دارای تفاوتهای زیادی است. بیضه شتر تخم مرغی شکل بوده و در حیوان سه ساله حدود ۱۰-۷ سانتی متر طول و ۱۰۰-۸۰ گرم وزن دارد. ضمناً بعضی از محققان اعلام داشته اند که اندازه بیضه شتر در فصل جفت گیری نیز افزایش می یابد.
کالبدشناسی و فیزیولوژی تولید مثل در شتر ماده
در این قسمت تخمدان ها، مجاری دستگاه تناسلی و اعضای تناسلی ماده وجود دارند و دستگاه تولید مثل شتر مشابهت هایی با اسب دارد. تخمدان های شترهای ایران که توسط محققین اندازه گیری شده است به وزن ده گرم می رسد. جسم زرد در شتر به طور نرمال فقط در دوره آبستنی مشاهده می شود. مطالعات انجام شده به وسیله اكثر محققین نشان می دهد که تخمک گذاری در شتر در تخمدان چپ بیشتر از تخمدان راست می باشد و آبستنی این حیوان به میزان ۹۹٪ در طرف چپ صورت می گیرد. در شترها دوقلوزایی و چندقلوزایی به ندرت دیده شده است ضمنا ثابت شده است که در شتر مانند گربه و خرگوش عمل تخمک گذاری پس از جفت گیری اتفاق می افتد. رحم شتر شکل دوشاخه داشته و اندام بزرگی است و وزن آن بسته به دوره فحلی و زمان اندازه گیری متفاوت است. کل رحم شتر همانند گاو دارای چین های مخاطی است که در سه یا چهار ردیف قرار گرفته اند.
مجرای گردن رحم کوتاه بوده و طول آن 5/3 سانتی متر و قطر آن 5/5 سانتی متر می باشد و دهانه خروجی آن بزرگ و به قطر 5/3 سانتی متر می رسد. مهبل شتر عضو قرمز رنگی است که حالت ارتجاعی داشته و طول آن ۳۵-۳۰ سانتی متر می باشد و دارای پوششی از چین های مخاطی می باشد. در این عضو چین های طولی و عرضی مشاهده می شود که چین های عرض بیشتر مشهود هستند و با پیشرفت دوره حاملگی وزن رحم باعث کشیدگی این چینها به طرف خارج می شود.
طول فرج در شتر حدود ۸ سانتی متر می باشد و ته کیسه زیر مجرای ادراری در قسمت قدامی آن قرار دارد که در بالای آن منفذ خروجی مجرای ادرار واقع شده است.
بلوغ جنسی و سن جفت گیری شتر
سن بلوغ شتر از همه دام های اهلی بالاتر بوده و بلوغ از سه سالگی ظاهر می گردد ولی رسیدگی کامل و زمان استفاده از آن جهت جفت گیری معمولاً در نرها ۴ سالگی و در ماده ها ۵ سالگی است. زمان آبستنی در شتر ۳۹۰-۳۷۰ روز بوده که در صورت تغذیه مناسب و شرایط معمولی کشور که می توان نامناسب نامید هر دو سال یک بچه و به طور متوسط در طول عمر خود ۷ تا ۹ دیلاق می تواند به دنیا آورد. بسیاری از شترهای ماده تا سن ۲۰ سالگی هم بارور می شوند.
شترهای نر معمولاً زودتر از سن ۷-۶ سالگی برای جفت گیری استفاده نمی شوند. میل جنسی در مدت معینی ظاهر می گردد و نحوه بروز آن تا حدودی تحت تأثیر سن و تغذیه می باشد. در موقع میل جنسی ارزش باری شتر نر کاهش می یابد. زیرا دام اشتهای خود را از دست داده و گاه گاه آثار اسهال در آن ظاهر شده و رفتار غیر عادی از خود نشان می دهد.
فحلی در شتر ماده
شتر ماده پس از این که به دوران بلوغ جنسی رسید به طور مرتب و بدون محدودیت در فصل مشخصی فحل می شود. در کشور ما، فصل جفت گیری در فصول سرد سال می باشد (اواخر پاییز و تمام مدت فصل زمستان و ماه اول بهار). مدت فحلی شتر در حدود ۶-۴ روز طول می کشد و اگر شتر نر وجود نداشته باشد فحلی ممکن است تا دو هفته نیز ادامه داشته باشد ولی اگر جفت گیری در روز اول انجام بشود فحلی سه روز بعد از بین می رود.
شانس آبستنی بیشتر در جفت گیری های اوایل مدت فحلی بوده و هرچه به اواخر آن نزدیک می شویم احتمال آبستنی کمتر می شود. در فصل جفت گیری شتر معمولاً پنج بار فحل می شود.
در طول دوره فحل دام ماده، تغییرات آناتومیک و عصبی توأماً مشاهده می شود. در این موقع دام حالت بیقراری داشته و به طرف دام های نر جلب می شود و مرتبا سر و صدا می کند. فرج آماس کرده و از آن ترشحاتی خارج می شود و از این ترشحات بوی بدی به مشام می رسد که از فاصله دور قابل حس است و همین بو باعث جلب شتر نر به طرف ماده های فحل می گردد. شتر ماده در این حالت عصبی بوده و سعی می کند از حمل بار خودداری نماید.
مستی شتر نر
این حیوان که در غیر فصل جفت گیری کاملاً آرام و مطیع است در موقع فعالیت جنسی رفتار آن به کلی عوض گردیده و بسیار عصبی می گردد و ممکن است در صورت مزاحمت با دهان خود یا پاها ضربه سختی به مزاحمین خود بزند اغلب بين شترهای نر در این فصل نزاع های سختی در می گیرد که ناشی از تحریکات جنسی است و ممکن است صدمات جبران ناپذیری به یکدیگر وارد سازند و به این علت در فصل جفت گیری بایستی نرها را از همدیگر جدا سازند. شترهای نر قبل از جفت گیری بایستی در وضع جسمانی خوبی باشند.
شتر در موقع تحریک، دهانش پر از کف شده، پاها را باز و سر را به عقب خم می کند، دم خود را مرتب روی قضیب می زند و از مجرای قضیب، ادرار به شدت خارج می گردد، در این فصل مایع سیاه رنگ و بدبویی که به وسیله غدد اکسی پتیال ترشح می شود که با مالش پشت شتر به اشياء محوطه سلطه هر شتر پخش شده و محدوده اختصاصی را مشخص می نماید همچنین پرده شراع النجک را مرتباً از دهان خارج می نماید. (پیله زدن). زمان جنسی از اوایل زمستان شروع شده و با آغاز گرما خاتمه می پذیرد. موضوع جالب در شترهای نر آن است که بیضه ها در دوران فعالیت جنسی بزرگ تر می شوند.
عملیات جفت گیری
عمل جفت گیری معمولاً با نزدیک شدن دو حیوان به یکدیگر و سائیدن گردن به هم شروع می شود. در این موقع حيوان نر به بوئیدن واژن حیوان ماده پرداخته و حيوان ماده را در ناحیه پشت یا کوهان گاز می گیرد به طوری که گاهی این عمل ممکن است منجر به خونریزی گردد. بیشتر اوقات حیوان نر دام ماده را تعقیب کرده و پس از خسته کردن، آن را برای جفت گیری تسلیم می نماید. در این حالت شتر نر، ماده را وادار به نشستن روی زمین می نماید و دام ماده نیز به خصوص اگر در حالت فحلی باشد به سادگی این وضعیت را می پذیرد. در این موقع شتر نر حیوان ماده را با دست هایش گرفته و در حالی که پاهای عقبش را جمع نموده و بیشتر وزن آن روی قسمت عقب بدن تکیه دارد عمل جفت گیری را انجام می دهد.
در یک جفت گیری انفرادی دام تر ممکن است سه یا چهار بار عمل جفت گیری را انجام دهد. عمل جفتگیری دو حیوان نر و ماده ممکن است دوازده الی سی دقیقه و یا گاهی تمام روز طول بکشد. در موقع جفت گیری سایر شترهای موجود در گله معمولاً به دور حیوان در حال جفت گیری اجتماع می نمایند. در پایان عمل جفت گیری حیوان نر و ماده صداهایی از گلو خارج ساخته و دهان دام نر کف می نماید. شترهای نر در موقع اوج فصل فحلی قادرند روزانه با سه شتر ماده و گاهی بیشتر جفت گیری نمایند.
آبستنی شتر
دوره آبستنی شتر در ایران معمولاً یک سال می باشد (بین ۳۵۵ تا ۳۸۹ روز متفاوت است) شتر ماده آبستن در صورتی که دام نر برای جفت گیری به آن نزدیک شود دم خود را به طریق مخصوصی جمع می نماید و فرار می کند. قابل اعتمادترین راه برای تشخیص آبستنی تست وکتومی می باشد و روش دیگر لمس آن از خارج و در طرف راست شکم است. طبق اطلاعات به دست آمده از ایستگاه پرورش شتر طرود، متوسط طول دوره آبستنی در شترهای آن ایستگاه روز بوده است که در این میان متوسط طول دوره آبستنی مادر حاشیهای نر روز و متوسط طول دوره آبستنی مادر حاشی های ماده روز بوده است.
زایش
پانزده روز قبل از زایمان پستان شتر پر از شیر می شود، قریب الوقوع بودن زایش در شتر با شل شدن لیگمانها و عضلات ارگانهای تناسلی آغاز می شود که در نتیجه آن دو فرورفتگی در دو طرف دم حیوان ظاهر میگردد. دام حالت خستگی پیدا نموده و اطراف واژن خون جمع شده و آماس می نماید. به نظر می رسد دردهای زایمان در حیوان شدت زیادی ندارد ولی بین سه الی پنج ساعت قبل از زایمان رفتارهای حیوان دچار اغتشاش شده و حیوان مرتب روی زمین می خوابد و به طور کامل تغذیه نمی نماید.
دردهای زایمان در شتر اولین مرحله از سه مرحله زایمان می باشد، که عبارتند از مرحله دردهای زایمان، مرحله زایش و بالاخره خروج جفت از شکم مادر.
مرحله زایش در شتر یک کوهانه حدود ۲۵ دقیقه و در شتر دو کوهانه حدود ۴۰ دقیقه می باشد. دلیل این اختلاف ممکن است بزرگتر بودن دیلاق شتر دو کوهانه باشد. سومین مرحله زایمان حدود ۱۵ دقیقه تا یک ساعت به طول می انجامد. ولی در بسیاری از اوقات ممکن است، جفت نیز همزمان با دیلاق خارج شود.
زایمان شتر معمولاً در حالت خوابیده و گاهی اوقات نیز در حالت ایستاده می باشد میزان مایعات رحمی شتر در موقع زایمان حدود ۹ لیتر می باشد. شتر ماده پس از انجام زایمان فورا بلند شده و روی پا می ایستد و به وسیله همین عمل بندناف پاره می شود. دیلاق غالباً با سر و دو دست به دنیا می آید.
شتر دیلاق خود را نمی لیسد و از این جهت باید آن را خشکانیده و تا چند روز رویش جُل انداخت، شترهای ماده در دو ماه آخر آبستنی و حدود سه هفته پس از زایش باید تحت مراقبت بیشتری قرار گرفته و از تغذیه بهتری برخوردار باشند.
جفت گیری در شتر
رشد جنین
به نظر می رسد، که نحوه تغذیه مادر در مورد شتر اثر مهمی در رشد جنین داشته باشد، به طوری که عدم تغذیه کامل مادر در دوران جنینی ممکن است، باعث ازدیاد احتمال سقط جنین شود. جفت از نوع Epithelio-chorial و Diffuse بوده و از این نظر شبیه اسب و خوک می باشد.
در شتر یک پرده جنینی اضافی وجود دارد و این پرده در اصل از بافت اپیدرمی بوده و تمام بدن جنین به استثنای لب ها، واژن، قسمت جلوی آلت تناسلی نر، مخرج، ناف، سر پستانک ها و سم ها را می پوشانند و به همین دلیل تمام حفره های بدن در معرض مایعات رحمی قرار داشته در حالی که بقیه بدن از آن کاملاً جدا می باشد.
وزن تولد دیلاق ها و تغییرات وزن شترها یا یک سالگی
طبق بررسی های انجام شده متوسط وزن تولد دیلاق ها در کشور تونس ۲۵-۲۰ کیلوگرم، هندوستان ۳۷ کیلوگرم، کنیا ۳۱ کیلوگرم و لیبی 5/35 کیلوگرم مشخص شده است. و همچنین وزن تولد دیلاق های ایستگاه شتر طرود سمنان ۳۵-۳۲ کیلوگرم و وزن تولد دیلاق های ایستگاه شتر بافق در یزد ۳۲-۳۱ کیلوگرم ذکر شده است. این تفاوت ها نشان می دهد که بین شترهای مختلف ایران و جهان با توجه به نژاد، شرایط محیطی و روش های نگهداری تفاوت های محسوسی وجود دارد.
طبق اطلاعات به دست آمده از ایستگاه های شتر طرود سمنان و بافق یزد نشان می دهد که دیلاق های جوان تازه متولد شده در سن ۲ الی ۳ ماهگی به سرعت اضافه وزن پیدا می کنند. این افزایش وزن ماهیانه به طور متوسط ۲۰ کیلوگرم بوده است به طوری که در سن سه ماهگی شترهای ایستگاه بافق به وزن 6/93- 6/90 کیلوگرم رسیده اند، وليكن از سن سه ماهگی آهنگ رشد آنها کندتر شده و در پایان شش ماهگی وزن شترها در ایستگاه طرود (3/153 – 6/151 کیلوگرم) و در ایستگاه بافق ( 38/144- 05/134 کیلوگرم) رسیده است که ماهیانه به طور متوسط 6/14 کیلوگرم افزایش وزن داشته اند. همچنین از سن ۶ ماهگی تا سن یک سالگی، افزایش وزن آنها، به ماهیانه 5/6 کیلوگرم در ایستگاه طرود سمنان و ۲ کیلوگرم در ایستگاه بافق یزد تقلیل یافته است. وزن شترهای در سن یک سالگی در ایستگاه طرود (۱۸۰-۱۶۳ کیلوگرم) و وزن آنها در سن یک سالگی در ایستگاه طرود ( 38/144- 37/140 کیلوگرم) رسیده است.
علل افزایش فاصله بین دو زايش در شتر
افزایش فاصله دو زایش در شتر دلایل مختلفی دارد، که اهم آنها عبارتند از کوتاه بودن فصل جفت گیری، عدم توانایی شتر نر برای جفت گیری تمامی گله، طولانی بودن مدت آبستنی، سقط جنین و به تأخیر افتادن اولین فحلی پس از زایش. به طوری که اولین فحلی پس از زایش گاهی تا یک سال به تأخیر می افتد، اگرچه بعضی از شترهای ماده سه ماه پس از زایمان نیز فحل می شوند، البته باید توجه داشت که عامل تغذیه در این مسئله نقش اساسی و مهمی را ایفا می نماید. زیرا در موقع کمبود مواد غذایی عوامل مربوط به نگهداری بدن، رشد و شیردهی مقدم بر تولید مثل خواهد بود.
معمولاً در یک گله یکی از نرها که از دیگران قوی تر است، حالت مستی را ظاهر می سازد و شتر نر از ۷-۵ الی ۸۰-۵۰ ماده را برای جفت گیری جدا می کند، شتر نر سعی می نماید که با اکثر شترهای ماده، حتی آنهایی که حالت فحلی را نشان نمی دهند، جفت گیری نماید. در نتیجه در اثر فعالیت جنسی زیاد و کمبود اشتها تا پایان فصل جفت گیری، دام نر لاغر شده و وزن آن کاهش می یابد و درثانی قدرت جفت گیری خود را تاحدی از دست داده و تعدادی از ماده ها قصر می مانند. ضمناً وجود اشکالات در خود عمل جفت شدن حیوانات نیز ممکن است باعث کاهش ضریب باروری گردد.
نظر به این که زایش و جفت گیری شتر تقريباً هم زمان است، این خود عامل محدودکنندهایی برای جفت گیری تعدادی از شترهای ماده می باشد و حتی در مواقعی که دام سقط جنین می نماید، نیز جفت گیری دوباره دام ممکن است تا سال بعد به تأخیر بیافتند. (بیماری های تریپانوزوما، پاستورولوز، سالمونلوز، پنومونی، از عوامل بیماری زا سقط جنین در شتر به شمار می روند.) اثرات سوء روش های نادرست نگهداری دام توأم با بیماری ها باعث تلفات شدید (۶۰-۳۰٪) در دیلاق ها بوده و همچنین در تشدید تلفات قبل از زایمان و سایر عوامل باروری دام نیز اثر می گذارد. در بعضی از موارد به ماده های باردار فرصت استراحت داده نشده و تا موقع زایمان از آنها کار کشیده می شود که این عمل ممکن است باعث سقط جنین یا به دنیا آوردن دیلاقهای مرده و ایجاد مسائلی در تولید مثل حیوان شود.
هم خونی در گله نیز می تواند یکی از دلایل افزایش سقط جنین در این دام باشد. زیرا هم خونی، صفاتی که خاصیت وراثت پذیری آنها کم است، (مانند خواص تولید مثل در ماده و همچنین از بین رفتن زودرس تخمک) را افزایش می دهد.
ازدیاد اطلاعات دامداران در مورد بهترین موقع جفت گیری دام در طول مدت فحلی (روز اول یا دوم) و جفت گیری دستی ممکن است، روی ازدیاد درصد باروری اثر مستقیم داشته باشد. شترها معمولاً هر دو سال یک بار زایمان می نمایند و در بهترین صورت پرورش بعضی از آنها ممکن است هر ساله زایمان نمایند. معمولاً درصد زایمان گله های شتر در هر سال از ۸۰-۴۰ درصد تجاوز نمی نمایند. با تغذیه خوب و کافی و روشهای نگهداری صحیح و مناسب به طور متوسط می توان هر 5/2 سال، دو دیلاق گرفت.
با توجه به مطلب فوق کاهش فاصله بین دو زایش در شتر برای ازدیاد تولیدات شتر لازم است، که بایستی تولیدکنندگان برای فائق شدن بر این مشکل سعی و کوشش زیادی به عمل آورند.
این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی
عالی