وجود گیاهان سمی در مراتع یکی از مسائل مهم در زمینه دامپروری است که می بایستی بدان توجه کافی مبذول نمود. گیاهان سمی موجب خسارت زیادی از جمله مرگ و میر حیوانات و کاهش ارزش دام می گردد همچنین مسمومیت شتران با گیاهان سمی را در پی خواهد داشت.

مسمومیت شتران با گیاهان سمی

 در اثر چرای مفرط و بی رویه ای که در بعضی از نقاط کشور صورت می گیرد. اکثر گیاهان علوفه ای مفید فرصت تکثیر و ازدیاد نیافته به تدریج از بین می روند. با از بین رفتن نباتات علوفه ای مفید گیاهان کم ارزش و سمی جانشین آنها می شوند و دام ها هنگام گرسنگی و یا عدم دسترسی به علوفه های خوش خوراک اجبار از این گونه نباتات تغذیه می نمایند و به همین جهت افزایش نباتات سمی در مراتع که اکثر به صورت دائمی در می آید معلول چرای مفرط می باشد. هنگامی که یک دام با خوردن علف های سمی تلف خواهد شد که به میزان قابل ملاحظه ای از نباتات سمی تغذیه نماید ولی در مراتع که نباتات علوفه ای به وفور یافت می­شود غالباً دام در جیره غذایی خود تغییراتی می دهد، بدین معنی که تمایلی به تغذیه زیاد یک نبات به خصوصی از خود نشان نمی دهد و باید دانست که برخی از نباتات سمی چنان چه به میزان کمی مورد تغذیه واقع شود ایجاد مسمومیت نخواهد کرد. برای جلوگیری از خسارات ناشی از گیاهان سمی باید به نکات ذیل توجه نمود:

1. جلوگیری از چرای مفرط در مراتع زیرا که این کار باعث افزایش گیاهان سمی و گرایش دام به سوی آنان می گردد.
2. حیوانات را نباید در اوایل بهار قبل از رشد کامل نباتات علوفه ای جهت چرا وارد مراتع نمود زیرا مجبور خواهند شد از نباتات سمی که بیش از سایر نباتات علوفه ای به حد رشد و نمو خود رسیده است تغذیه نمایند. برخی از نباتات در پاییز و برخی دیگر در بهار سمی می شوند.
3. در صورت عدم تعلیف دام با علوفه خشک و یا با در دسترس قرار ندادن علوفه سبز به احشام و تا زمانی که حیوان به حد کافی سیر نشده باشد نباید آن را در مرتعی که دارای نباتات سمی می باشند داخل نمود.
4. نمک برای دام ضروری می باشد زیرا با در دسترس بودن مقداری نمک دام به تغذیه نباتاتی که به بدان­ها چندان توجه نمی نموده تر غیب شده آنها را چرا می کند.
5. مصرف مواد معدنی از قبیل فسفر اشتهای دام را زیاد می نماید ضمنا چنان چه مقداری گرد استخوان به خوراک دام اضافه شود تلفات ناشی از مسمومیت نباتات سمی کاهش قابل ملاحظه ای خواهد یافت.
6. چنان چه حیوان دچار مسمومیت گردد بایستی قبل از رجوع به دامپزشک غذاهای ملین به او خورانید.

تاکنون صدها گونه نباتات سمی شناخته شده که تعداد محدودی از آنها برای دام خطرناک می باشد از نباتاتی که در تمام مراحل رشد و نمو خود دارای خاصیت سمی می باشد می توان گل حسرت یا سورنجان Colchicum، انواع دم اسبی ها Equisetum و فرفيون Euphorbia را نام برد. برخی از انواع نباتات در مرحله سبز بودن خاصیت سمی دارند مانند انواع آلاله ها Ranuncults و شقایق نعمان Anemone و هم چنین باید افزود که بعضی انواع گون­ها سمی و خطرناک هستند و معمولاً كليه اندام انواع گون­های سمی دارای خاصیت مسمومیت کننده برای دام ها می باشد.

مسمومیت شتر با گیاهان سمی اگرچه به ندرت دیده می شود ولی غالباً به علت تغذیه با خرزهره و گاهگاهی به علت چریدن بر لانتانا تاتوره و ذرت خوشه ای یا ارزن می باشد ( Voshishta & Singh  1977) و هم چنین گزارشات دیگری مبنی بر مسمومیت با گیاهان دیگر نیز رسیده است و ما در این جا به ذکر این گیاهان می پردازیم:

١- خرزهره Nerium oleander

مسمومیت شتران با گیاهان سمی خرزهره که گیاهی است بوته ای و زینتی که در نواحی معتدل کشت می شود. برگ­های آن ساده کشیده، باریک، سخت و با دمبرگ کوتاه است و به طور فراهم قرار دارد گل هایش سفید یا صورتی و به شکل خوشه است. تمام قسمت های این گیاه دارای شیره تلخ مزه ای است که سمیت دارد.

این گیاه به خاطر گل های زیبایش به صورت گیاهی زینتی در باغچه ها کاشته شده یا ممکن است در فاضلاب باغچه ها مشاهده شود. قسمت های مختلف خرزهره برای شتر سیمی می باشد. عوامل اصلی که باعث مسمومیت می شوند دوالکالوئید به نام های فریودرین و کارابین می باشند که خصوصیات نریودرین مشابه دیژیتالین و کارابین مشابه استریکنین است. مسمومیت زمانی اتفاق می افتد که در مرتع گیاه خرزهره فراوان بوده و شتر بعد از یک گرسنگی ممتد برای چریدن به مرتع برود.

طبق نظر Cross (۱۹۲۱) حتی خوردن ۶۰ گرم برگ خرزهره باعث خواهد شد شتر از غذا خوردن امتناع کرده، کسل شده، استفراغ نموده و نهایتاً تلف گردد. طبق نظر Leese (۱۹۲۱) تغذیه با بیش از ۲۵۰ گرم گیاه خرزهره باعث مرگ شتر خواهد شد و در صورتی که کمتر از این مقدار مصرف شود شتر از مسمومیت با آن مدتی در عذاب خواهد ماند. گاهگاهی مسمومیت در شتری که حتی کمتر از ۳۰ گرم از گیاه خرزهره را تغذیه نماید نیز اتفاق می افتد.

Cross (۱۹۲۱) اقدام به انجام آزمایشی در خصوص مسمومیت تجربی شتر با گیاه خرزهره نمود و مشاهده کرد که شتری که ۶۰ گرم از برگ سبز خرزهره خورده بود پس از ۱۸ ساعت دچار استفراغ و اسهال شده و پس از ۳۶ ساعت به اغماء رفته و تلف گردید. اما شتری که ۱۲۰ گرم از برگ سبز خرزهره خورده بود پس از ۲۴ ساعت تلف گردید، و در کالبدشکافی هر دو شتر شاهد وجود تورم شیردان بود.

علائم بیماری هنگام نشخوار کردن شتر ظاهر شده و با بی حالی، استفراغ، لرزش اندام، خمیازه کشیدن، بی قراری، کم اشتهایی، تهییج یا اضطراب و متعاقب آن با اسهال، اغماء در شترهایی که شدیداً مسموم شده اند و با اسهال یا یبوست در شترهایی که شدت مسمومیت آنها ناچیز است مشخص می شود و چنان چه میزان مسمومیت کم باشد بهبودی ۴-۳ روز به طول خواهد انجامید.

درمان: Voshishta & Singh  (۱۹۷۷) اظهار می دارند که در شتر مسموم بایستی با پایین آوردن سر، حیوان را به استفراغ کردن واداشت، برای این کار سر را پایین آورده و با استفاده از چوبی که توسط دو نفر از سطح پستان به زیر گردن هدایت می شود طوری شتر را قرار دهیم که استفراغ به بیرون جهیده و مقدار خرزهره موجود در شکمبه را بکاهد، بعد از انجام تجویز مسهلی نظیر یک کیلوگرم سولفات منیزیم به صورت خوراکی پس از پرهیز غذایی و یا ۱۲۰ میلی گرم هیدروبرومور آرکولین به صورت تزریق زیرجلدی لازم است سه دقیقه که از مصرف مقدار کمی اسید تارتاریک مخلوط با آب گذشت می توانید از 3/3 گرم پرمنگنات پتاسیم مخلوط با ۲ لیتر آب به صورت ضد سم به هر شتر مسموم شده در چند نوبت خورانید، هم چنین می توان از تفاله کتان به عنوان غذا استفاده کرد. شیر، تخم مرغ و روغن نیز به عنوان غذا و آرام بخش در تورم روده حاصل از مسمومیت مورد استفاده قرار می گیرند در صورتی که اغماء شدت یابد می توان از محرک هایی نظیر جوهر ترکیبات معطره امونیم که با دوزاژ ۶۰ میلی لیتر در یک لیتر آب مخلوط شده و هر ساعت به حیوان خورانده می شوند یا تزریق زیرجلدی ۷۵-۶۰ میلی گرم استیکنین استفاده نمود.

٢- لانتانا Lantana Camara

گیاهی است به ارتفاع ۳۰ تا ۱۲۰ سانتی متر که برگ های آن متقابل و کنگره دار است. گل­ها مجتمع و با دم گل کوتاه است. در موقع باز شدن آبی است و سپس نارنجی رنگ می شود. گیاهیست زینتی شبیه شاه پسند معمولی ماده سمی آن عبارت از Lantadenea است که با اسید رهمانیک Acide Rehmanic جمعاً در این گیاه موجود است. علائم سمیت گیاه زیاد است و ممکن است قبل از ظاهر شدن علامت دام تلف گردد.

Leese (۱۹۲۷) اظهار می دارد شترهایی که در باغچه ها از این گیاه تغذیه می نمایند از ادرار کردن و دفع مدفوع خودداری کرده و مرگ آنها به سرعت فرا می رسد.

۳- تاتوره Datuira Stramonium

نام داتورا (Datura) که به زبان لاتین به این نبات داده شده مشتق از نام فارسی تاتوره است. زیرا این نبات اصلاً بومی کشور ایران بوده به نام های توتوله، جوزماش نبات اهریمنی، علف شیطان و غیره نیز نامیده می­شود

یکی دگر از مسمومیت شتران با گیاهان سمی دیسقوریدس و تئوفراست از علمای قرن اول و دوم یونان این گیاه را جزو نباتات سمی نام برده اند. در قدیم در داروسازی مصارف زیادی داشته و در طب انسانی و دامپزشکی به کار می رفته است. تاتوره به طور وحشی در زمین های لم یزرع و کنار جاده ابن نبات بومی مشرق زمین بوده، منشاء اصلی آن کناره بحر خزر است. در

درون وسطی به تمام اروپا و بعد به آمریکا و نقاط دیگر برده شده است و در اکثر والی دنیا به مقدار فراوان وجود دارد تاتوره درختچه ایست یک ساله با ساقه ای کرک و منشعب به طول ۴۰ سانتی متر تا ۲ متر. استوانه­ای شکل به رنگ سبز قطر ساقه اصلی نسبت به رشد گیاه به ۲-۱ سانتی متر می رسد. برگ های این گیاه معمولاً متناوب بوده، صفحه آنها پهن و بیضی نوک تیز و یا مدور و منظم است. طول برگ­ها ۱۲-۱۰ و عرضشان ۸-۶ سانتی متر است. اگر کمی از برگ تازه تاتوره را در دست له نمایند بویی مهوع غیر مطبوع از آن متصاعد می گردد، ولی برگ خشک شده آن بوی خیلی کمتری دارد. برگ­ها گس، قی آور و دانه کمی تلخ است. گل­های تاتوره شبیه شیپور و تک تک می باشد و در کل بیش از یک یا دو روز دوام ندارد. دانه های تاتوره شبیه به دانه های سماق و شکل شان قلوه ای و در دو سطح جانبی صاف و هموار و در سطح زیری و رویی زگیل دار است. رنگ این دانه ها سیاه مایل به قهوه ای است و بزرگی آنها ۵-۴ میلی متر است.

میوه آن بیضی شکل خاردار و کپسول است که با چهار شکاف باز می شود.

ماده عامله گیاه داتورین است. داتورین از سه آلكائید آتروپین، هيوسيامين و اسكوپولامين تشکیل یافته است. این آلكالوئيدها در نبات به حالت ترکیب با اسید مالیک، اسید اتروپیم و اسید داتوریک وجود دارد که در بین آنها مقدار الكالوئيد هيوسيامين از سایرین بیشتر است.

Voshishta & Singh   (۱۹۷۷) اظهار می دارند تاتوره بوته ای است که در ساحل نهرها می روید و دارای یک نوع الکالوئید است که باعث مسمومیت اعصاب شده و در صورتی که خورده شود باعث نفخ، بی قراری، فلج و کوری مطلق و مرگ سریع شتر خواهد شد.

درمان: برای نجات مسموم بایستی ابتدا خروج سم وارده در معده را با استعمال داروی قی آور تسهیل کرد زیرا حالت استفراغ غالباً خود به خود ایجاد نمی شود. معمولاً از ضد سم هایی نظیر مورفین یا پیلوکارپین استفاده می شود. خوراندن قهوه غليظ محرک های مختلف و غیره مفید است.

۴- ذرت خوشه ای Sorghum

مسمومیت شتران با گیاهان سمی از جمله ذرت خوشه ­ای گیاهی علفی و یک ساله می باشد. سنبلچه های آن دور از محور سنبل و به شکل خوشه قرار گرفته است. ارتفاع گیاه تا 5/2 متر می رسد. دارای چهار نوع است و بیشترین آن ذرت خوشهای معمولی است که در سیستان و بلوچستان و اصفهان کشت آن متداول است.

Voshishta & Singh  (۱۹۷۷) اظهار می دارند گیاه جوان ذرت خوشه ای دارای سیانور پتاسیم و اسید پروسیک می باشد که این دو شدیداً در شتر ایجاد مسمومیت می نمایند. علائم بیماری ایجاد شده عبارتند از نفخ، دل درد، تنگی نفس و مرگ.

مرگ به علت کاهش اکسیژن که عامل ایجادکننده آن هیستوتوکسیک می باشد حادث می شود. ذرت خوشه­ای بالغ را فقط به صورت محصول خشک بعد از قرار دادن آن در نور آفتاب می توان مورد استفاده قرار داد. زیرا عامل مسمومیت فرار بوده و در مقابل نور از بین می رود.

نبایستی به شترهای گرسنه اجازه داده شود که به مزارع گیاه ذرت خوشه ای نابالغ پژمرده یا مزارعی که بعد از یک دوره توقف در رشد دارای رشد سریع می باشند دسترسی پیدا نمایند. ذرت خوشه ای بایستی قبل از این که حیوان در آن شروع به چرا نماید یا گیاه برای تغذیه بریده شود بایستی به گل نشسته باشد.

درمان: از مخلوط ۱۵ گرم کربنات آمونیوم، ۶۰-۴۵ میلی لیتر روغن تورپنتین و یک لیتر تفاله یا شیره بذرک مخلوطی تهیه کرده و برای کاستن نفخ به شتر میخورانیم و بایستی شکم را از هر دو طرف ماساژ داد. در صورتی که تجویز این دارو و در درمان مؤثر واقع نشد بایستی با از نروکار و یا لوله گذاری و سوراخ کردن شکمبه در طرف چپ استفاده نمود و به چنین حیواناتی به مدت سه هفته پس از بهبودی استراحت داد.

بعد از درمان نفخ از یک مسهل نظیر یک کیلوگرم سولفات منیزیم استفاده نمایید. مخلوطی از نیترات سدیم و تیوسولفات سدیم با دوزاژ ۳ گرم تیوسولفات سدیم در ۳۵۰ میلی لیتر آب به صورت وریدی تزریق شود. نیترات سدیم تشکیل مت هموگلوبین را می دهد که این ترکیب با اسید هیدروسیانیک مخلوط شده و سیانومت هموگلوبین را که غیر سمی است می سازد. اسید به تدریج از سیانومت هموگلوبین آزاد شده و توسط تیوسولفات جذب می شود که از نتیجه این جذب تیونات که غیر سمی است آزاد می شود.

استنشاق بخار آمونیاک و تجویز کربنات آمونیوم در درمان مؤثرند. تجویز زیرجلدی اتر، استریکنین و یا اتروپین در درمان مؤثر خواهند بود.

۵- افیون ایوچری Iphional Aucheri

مسمومیت شتران با گیاهان سمی افیون که گیاهی است سمی که در حوزه جنوبی خلیج فارس می روید و گزارشی از مسمومیت شتران به آن رسیده است. این گیاه دارای ماده مؤثره ای به نام سیس کویترپن لاکتونز Ses Quiterpen Lactones می باشد که در آوریل سال ۱۹۸۹ تعدادی از شتران مسابقه در امارات عربی متحده که از گیاه افیون ایوچری خورده بودند بیمار شده و ۶ نفر از این شتران علی رغم درمان­های وسیع و گسترده در اثر مسمومیت تلف شدند.

آزمایشات هیستولوژیکی پس از مرگ نشان دهنده خونریزی های متعدد داخل لوبول­های کبدی به همراهی تکروز سلول­های کبدی بود. در تجزیه شیمیایی نیز عامل مسمومیت حیوانات که ماده سیس کویترپن لاکتونز می باشد جدا گردید.

۶- تريماتومينتوسا Tremato Mentosa

گیاهی سمی است که در استرالیا می روید. نام دیگر آن Posion Peach است و یک گزارش از مسمومیت شتران به آن موجود است.

& Puwell Trucman(۱۹۹۱) گزارش نمودند که سه نفر از پنج نفر شتران یک کوهانه سیرک در خلال چند روز بیمار شده و تلف شدند. علت مرگ مسمومیت تشخیص داده شد و حیوانات فوق الذکر همگی در منطقه ای مشغول چرا بودند که تعدادی از گیاهان سمی شناخته شده از جمله Poison Peach در میان گیاهان اطراف شترها یافت گردید و مشاهده شد که گیاه سمی فوق الذکر به فراوانی از طرف سه شتر مبتلا خورده شده است.

آزمایشات پس از مرگ دو حیوان نشان دهنده خونریزی زیرجلدی در بالای سینه و شکم، و همچنین خونریزی پشتی در زیر لایه سروزی شکمبه، شیردان و دئودنوم و نیر پرخونی در کبد و کلیه ها برد.

آزمایش های هیستولوژیکی کبد یکی از شتران نشان دهنده نکروز دلمه ای حاد در اکثریت سلول های کبدی همراه با خونریزی شدید بود.

تاریخچه، علائم بیماری و پاتولوژی همه نشان دهنده مسمومیت با Poison Peach و بروز علائم شناخته شده مسمومیت کبدی با گلوکوزید تیرماتوكسين Glycoside Torematoxin است

۷- مسمومیت قارچی Funglal Poison

تغذیه شتران با علوفه کپک زده می تواند باعث حدوث مسمومیت حاد و یا مزمن در این حیوانات گردد. کپک­ها هم روی گیاهان زنده و هم روی محصولات انبار شده رشد می کنند.  کپکی که روی علف­های انبار شده تشکیل می شود از دسته: آسپرژیلوس، پنی سیلیوم، سیدیوم، موکور و فوزاریوم می باشد.

هریک از قارچ های فوق الذکر دارای ماده مؤثره معینی است که از همه خطرناک ترین افلاتوکسین است که توسط اسپرژیلوس ها تولید می شود و یک گزارش از مسمومیت شتران امارات متحده عربی با آفلاتوکسین رسیده است.

Osman & Abdel-Cadrer در امارات عربی متحده مشاهده وقوع مرگ و میر در تعدادی از شتران در طی ماه های ژولای و سپتامبر سال ۱۹۹۰ در منطقه العین بودند. مطالعات اولیه آزمایشگاهی و اپیدمیولوژی نشان می داد که این حالت در پی تغذیه با مواد آلوده به کپک رخ داده است. آنان مجموعاً ۵۳ نمونه از سرم شتران را جمع آوری نمودند که ۱۶ نمونه از حیواناتی جمع آوری گردید که توانسته بودند افلاتوکسیکوز را تحمل کنند و ۳۷ نمونه از شترانی جمع آوری گردید که ظاهراً سالم بودند و تمامی این نمونه ها جهت بررسی مقدار کلی آفلاتوکسین مورد آزمایش قرار گرفتند. تمامی ۱۶ نمونه تهیه شده حاوی آفلاتوکسین به میزان ۵ تا ۵۰ NG/ML بوده اند و تعداد ۲۸ نمونه از مجموع ۳۷ نمونه تهیه شده حاوی آفلاتوکسین به میزان ۲ تا ۱۲ PG/ML بوده اند.

Leese (۱۹۲۶) اظهار می دارد که در مواردی شاهد کوری موقت و یا حتی مطلق شتر نتیجه تغذیه با علف خشک مانده و کپک زده است.

درمان: Voshishta & Singh  (۱۹۷۷) معتقدند که بایستی به شتر مبتلا نوعی مسهل خورانید و آن را از آسیب هایی که ممکن است هنگام کوری موقت اتفاق افتد حفظ کرد تجویز یک کیلوگرم سولفات منیزیم خوراکی به عنوان مسهل و ۳۰ میلی گرم استریکتین زیرجلدی روزانه تا بهبودی کامل شتر امری اجتناب ناپذیر است.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی