با نگاهی دقیق به داخل کندو متوجه می­شویم که زنبورها کارهائی را که لازم است خود به خود انجام می­دهند و ظاهراً بین آنها تقسیم کار انجام شده است. ولی حقیقت امر این که کارها بین آن­ها تقسیم نشده بلکه فعالیت­های مختلف را به اقتضای سن و تحریکات مختلفی که دریافت می­کنند انجام می­دهند. ناگفته نماند که در طول تاریخ زنبور عسل از نظر ساختمان بدنی و رفتاری تکامل یافته به طوری که به صورت امروزی قادر است فعالیت­های مختلف زندگی اجتماعی خود را به در داخل کندو و به تناسب سن خود انجام دهد. در این پست فعالیت­های زنبور عسل در داخل کندو  و نظافت داخل کندو و دفاع از کندو را بررسی می کنیم.

فعالیت­های زنبور عسل در داخل و خارج کندو

برای اینکه مفهوم «تقسیم کار» را بهتر متوجه شویم بهتر است به جای اینکه تمام جمعیت کندو را مورد بررسی قرار دهیم فقط یک زنبور را در نظر گرفته و سؤال کنیم که این زنبور از کجا می­داند که چکار باید بکند؟ چگونه باید آن کار را انجام دهد؟ و کجا و چه موقع باید کار به خصوص را انجام دهد؟

باید توجه داشت که زنبور عسل و سایر حشرات قدرت درک و فهم مثل حیوانات بزرگتر را نداشته و مغز آن بسیار کوچک و ساده می­باشد. از طرف دیگر این سؤال مطرح است که چرا زنبورها در داخل کندو و همزمان فعالیت­های مختلفی را انجام می­دهند؟

پاسخ این سؤال این است که هر زنبور در داخل کندو از سایر زنبورها به نحوی از جمله از نظر ترکیب ژنتیکی، تحریکات داخل بدن، وضعیت فیزیولوژیکی بدن و غیره متفاوت می­باشد. از طرف دیگر امکان ندارد دو زنبور در داخل یک کندو دقیقاً در مکان یکسانی واقع شوند و تحریکات یکسانی را دریافت کنند. این موضوع به این مفهوم است که هر یک از زنبورهای داخل کندو تحریکات خارجی متفاوتی را بر حسب مکان استقرار خود دریافت می­دارند.

مثلاً زنبوری که در مدخل سلولی که حاوی لارو است باز زنبوری که نزدیک ملکه قرار دارد تحریکات متفاوتی را دریافت می­دارند. بنابراین هر زنبور ممکن است در لحظات و ثانیه­ های تحریکات متفاوتی را دریافت دارد و عکس العمل و یا رفتار متفاوتی را از خود نشان دهد.

یکی از رفتارهای مهم و عادی زنبوران در داخل کندو «رفتار گشت زنی) است که زنبور در فضای تاریک کندو به نقاط مختلف حرکت کرده و برحسب وضعیت ساختمانی بدن خود تحت تأثیر تحریکات مختلفی قرار می­گیرد. در این صورت تحریکاتی که بیشترین اثر را روی آن داشته باشند باعث بروز عکس­العمل خاصی از وی می­شوند. مثلاً تغذیه نوزادان فقط به وسیله کارگرهایی انجام می­شود که غدد غذایی آنها را ترشح ژله سلطنتی می­کند رشد کافی کرده و در اثر نزدیک شدن به لاروها تحریک شده و آنها را غذا می­دهند.

به عبارت دیگر هر زنبور کارگر از موقعی که از حجره و سن خود عکس ­العمل معینی را انجام می­دهد. اگر یک زنبور کارگر را از ابتدای تولد یا انتهای مرگ عادی­اش مورد مطالعه قرار دهیم فعالیت­هایی که بر حسب سن خود انجام می­دهد عمدتاً به شرح زیر است:

لازم به توضیح است که تقسیم ­بندی فوق دقیقاً در مورد همه زنبورها صادق نیست زیرا تا حدودی تداخل دارد و بر حسب شرایط محیطی ممکن است تغییر کند ولی به طور عموم قابل قبول است.

در صورتی که توضیحات فوق را قبول نمائیم سؤالات مطرح شده قبل بی­ مفهوم خواهند بود. علاوه بر این باید توجه داشت که حقیقتاً زنبورها «نمی­دانند) چه کار می­کنند و فهم و شعور و درک موضوعات را مثل آنچه که حیوانات متکامل­تر دارا می­باشند ندارند. به منظور درک بهتر فعالیت­های زنبور عسل ابتدا فعالیتهای داخل کندو و سپس فعالیت­های خارج کندو را شرح می­دهیم:

 فعالیت­های داخل کندو

محققین مختلفی که در ارتباط با فعالیت­های زنبور عسل در داخل کندو مطالعه نموده ­اند اکثراً با استفاده زا کندوی مشاهده ­ای شیشه­ ای به نتایج عدیده ­ای دست یافته­ اند از جمله:

که گزارشات مبسوطی ارائه نموده ­اند. اکثر نتایج به دست آمده مبین این است که فعالیت­های داخل کندو بسیار پیچیده و متنوع و منظم می­باشند و اکثراً وابستگی مشخصی با سن زنبور و وضعیت فیزیولوژیکی آن دارد. به عبارت دیگر زنبورهای جوان معمولاً در دو سه هفته اول زندگی در داخل کندو باقیمانده و کارهای داخل کندو را انجام می­دهند ولی کم کم که مسن­تر می­شوند به خارج از کندو رفته و فعالیتهای خارج از کندو را عهده­ دار می­گردند.

Haydak در سال 1930 گزارش نمود که زنبورها در هر شرایطی به طور غریزی نیاز کلنی خود را حس کرده و بدون توجه به سن خود در حدود امکانات نسبت به انجام کارها اقدام می­نمایند. بنابراین در یک کلنی طبیعی و در شرایط عادی اکثر فعالیت­های داخل کندو به وسیله زنبورهای مختلف و به اقتضای سن و شرایط فیزیولوژیکی آن­ها انجام می­شود ولی در شرایط غیر عادی زنبورهای مختلف ممکن است هر گونه فعالیتی را که نیاز کلنی باشد در حدود قدرت خود انجام دهند.

علاوه بر این مشاهده شده است که در بعضی از شرایط زنبورها بلوغ زودرس یافته و در این ارتباط بعضی از فعالیت­های داخل کندو را انجام نداده ولی زودتر به انجام کارهای خارج از کندو می­پردازند.در صورتی که زنبور را به مدت چند دقیقه تحت تأثیر گاز کربنیک قرار دهیم همین پدیده حاصل خواهد شد.

1.کنترل حرارت و رطوبت داخل کندو

زنبورهای داخل کندو از سنین مختلف به طور مستقیم و غیر مستقیم در ارتباط با کنترل حرارت داخل کندو می­باشند. درجه حرارت منطقه پرورش نوزادان به طور شگفت­ آوری در تمام طول سال و در تمام مدت شبانه ­روز ثابت بوده و حدود 35 – 34 درجه سانتی­گراد می­باشد.

برای کاهش درجه حرارت داخل کندو عده­ای از زنبورها مقداری آب را به داخل کندو آورده و در قسمت­های مختلف آن به صورت قطراتی پراکنده می­کنند و عده­ای دیگر در یک طرف مدخل سوراخ پرواز به طوری قرار می­گیرند که سرشان به طرف بیرون باشد و عده­ای دیگر در طرف دیگر مدخل سوراخ پرواز طوری می­ایستند که سرشان به طرف داخل باشد. سپس با باز کردن بال­های خود و انجام ارتعاشات بسیار زیاد بال­ها، موجب به جریان افتادن هوای داخل کندو می­شوند به طوری که هوای تمیز از یک طرف وارد شده و هوای گرم از طرف دیگر خارج می­گردد.

این عمل تقریباً شبیه کار کولر جهت کاهش درجه حرارت می­باشد. ضمناً برای کاهش درجه حرارت زنبورهای داخل کندو از یکدیگر جدا و پراکنده شده و عده­ای از آن­ها در مدخل کندو و در قسمت خارجی آن مستقر می­گردند.

برای افزایش درجه حرارت داخل کندو (مثلاً در زمستان) زنبورها مجتمع شده و به صورت گلوله­ ای در می­ آیند . سپس زنبورهای سطح خارجی گلوله با خوردن عسل و با حرکت شدید ماهیچه ­ها و ارتعاش بال­ها موجب تولید حرارت متابولیکی شده که این حرارت به داخل گلوله نفوذ می­کند. علاوه بر این گه­گاه زنبورهای سطح خارجی گلوله به داخل آن رفته و عده­ای دیگر به جای آن­ها به خارج گلوله می ­آیند و همان حرکات را انجام می­دهند.

در این وضعیت ملکه و احتمالاً نوزادان (در صورتی که وجود داشته باشند) در وسط گلوله مستقر می­باشند. ضمناً سطح گلوله به واسطه سطح بدن زنبورهای خارجی گلوله به صورت عایق بوده و حرارت از آن خارج نمی­شود. رطوبت داخل منطقه پرورش نوزادان نیز تقریباً ثابت و حدود 35 – 45 درصد می­باشد. و با کم و یا زیاد آوردن آب به داخل کندو و تنظیم سوراخ­های تهویه و بال زدن می­توانند رطوبت کندو را در حد مطلوب نگهدارند.

2.ترشح موم و ساختن شان

موم زنبور عسل ماده­ ای است که برای ساختن شان به وسیله غدد مترشح موم که در ناحیه بین 4 مفصل انتهای زیر شکم واقع هستند تولید می­شود. غدد تولید کننده موم فقط در زنبورهای کارگر وجود دارند و در سنین 12 تا 18 روزگی بیشترین رشد را کرده و در مرحله فعال­ تری هستند.

از هر یک از مفصل­ های فوق الذکر در هر نوبت دو عدد پولک مومی ترشح می­شود (یکی در هر طرف) که مجموعاً 8 عدد پولک مومی تولید می­شود. ترشح موم در ساعات گرم روز موقعی که درجه حرارت 33 تا 36 درجه سانتی­گراد است انجام می­شود. برای ترشح موم زنبورهای کارگر مقدار زیادی عسل و یا شهد تغذیه می­کنند. برای تولید یک کیلوگرم موم، زنبورها حدود 3 /8کیلوگرم عسل مصرف می­کنند.

ناگفته نماند که مصرف مواد پروتئینی از جمله گرده گل اهمیت زیادی در تولید موم دارد . زنبورهای تولید کننده موم ابتدا مقدار زیادی عسل خورده و خود را در نقطه­ ای نزدیک به محل شان­ه سازی آویزان تبدیل می­کنند. پس از 24 ساعت شروع به ساختن شان می­کند. Gasteel در سال 1912 گزارش نمود که زنبور کارگر برای ساختن شان به وسیله خارهای موجود روی پاهای عقب خود موم را از زیر شکم برداشته و به طرف دهان می­فرستد سپس با پاهای جلوئی و میانی آن را شکل داده و به وسیله ترشحات بزاقی پولک­های مومی را به هم چسبانده و شان­سازی می­نماید . خارج کردن یک پولک مومی از زیر شکم، شکل دادن و چسباندن آن به شان حدود 4 دقیقه طول می­کشد. ممکن است چند صد عدد زنبور در ساختن یک سلول مشارکت نمایند.

3.تغذیه نوزادان  

به طور کلی، کلنی­ های زنبور عسل برای تکثیر و بقاء خود مجبور به پرورش نوزادان هستند. برای این منظور هر کلنی زنبور عسل نیاز به ملکه بارور، کارگرهای پرستار، کارگرهای چرا کننده و تهیه کننده مواد غذایی و همچنین کارگرهای فعال برای ایجاد شرایط مطلوب داخل کندو می­باشد.

یکی از شرایط لازم برای هر کلنی تنظیم دما و رطوبت داخل کندو و مهمتر از همه تغذیه مناسب و مداوم به نوزادان است. همۀ این نیازها به توانایی زنبورهای کارگر هر کلنی بستگی دارد که نه تنها شرایط مناسب را در داخل کندو فراهم کنند بلکه با چرای در مزارع و باغات مقدار کافی مواد غذایی به داخل کندو آورده و ذخیره کنند. همۀ این اعمال در نتیجه فعالیت­های هزاران زنبور کارگر هر کلنی به صورت فردی و با هماهنگی و ایجاد ارتباطات منظم با دیگران حاصل می­گردد.

زنبورهای کارگر از 3 روزگی شروع به تغذیه نوزادان می­نمایند. پرستاری و تغذیه نوزادان تا سن 12 روزگی کارگرها ادامه داشته ولی بعد از آن به واسطه تحلیل رفتن غدد مترشحه ژله سلطنتی به تدریج کاهش می­یابد و متوقف می­شود. Nelson و همکاران در سال 1924 و Lindauer,1953 در رابطه با فعالیت­های زنبورهای پرستار اظهار می­دارند که: کارگرهای پرستار از موقع تخم­گذاری ملکه در سلول­ها شروع به بازرسی سلول­ها کرده و در تمام دوره تخم و لارو از سلول­ها بازرسی می­کنند. البته مدت آن بسته به وضعیت داخلی سلول از 2 تا 20 ثانیه می­باشد. پس از هر بازرسی شروع به تغذیه لارو می­کنند که مدت آن متفاوت است و حدود 5/0 تا 2 دقیقه طول می­کشد و حتی تا 3 دقیقه نیز می­رسد.

در خلال 2 روز اول که لارو از تخم تفریخ شده است زنبورهای پرستار مقدار زیادی ژله دراختیار لارو قرار می­دهند، معمولاً بیشتر از مقداری که می­تواند مصرف کند. لذا لارو روی بالشتکی از ژله شناور می­ماند. در طول روز سوم مقدار غذای داده شده به لارو موجود در حجره کارگر کاهش یافته و حتی در فواصل معینی به وی ژله می­دهند. محاسبه و مشاهده شده است که از زمان تخم­گذاری ملکه در سلول تا موقعی که درب سلول بسته می­شود (یعنی در مدت 8 روز اول) زنبورهای پرستار هر لارو را روزانه به طور متوسط 1300 دفعه و در مجموع 000 /10بار ملاقات کرده و نیاز غذایی وی را تأمین می­کنند.

4.تبادل غذا

در کلنی زنبور عسل غذا بین افراد مختلف داخل کندو از کارگر به کارگر دیگر و همچنین از کارگر به ملکه و به زنبورهای نر مبادله می­شود. مدت تبادل غذا معمولاً یک تا 5 ثانیه، بعضی از اوقات 6 تا 20 ثانیه و به ندرت بیش از 20 ثانیه طول می­کشد در جریان این تبادل غذا تماس شاخک­های آن­ها به یکدیگر که نقش مکالماتی و ارتباط بین آن­ها را دارد، حائز اهمیت است.

تبادل غذا یک نوع مکالمه بین زنبورها بوده که وجود غذا و آب را اطلاع داده و ضمناً فرمون­های ملکه و سایر فرمون­های داخل کندو را بین اعضاء کلنی مبادله می­نماید.

5.پرورش نوزادان

پس از جفتگیری ملکه معمولاً توجه بیشتری توسط کارگران به وی می­شود و به تدریج که در اطراف کلنی در حرکت است یک گروه از زنبوران به عنوان پرستار و محافظین دایره ­وار وی را محاصره کرده و دائماً از ملکه مواظبت نموده، و ضمن تغذیه و نظافت کردن ملکه، همیشه در اطراف او هستند. البته که گه گاه این زنبوران عوض شده و عده ­ای دیگر این وظیفه را به عهده می­گیرند.

در موقع تخم­گذاری، ملکه در اطراف شان قدم زده و گه گاه سر خود را وارد سلول کرده و آن­ها را بازرسی می­کند. اگر سلول خالی و مناسب برای تخم­گذاری باشد ملکه سر خود را خارج و سپس انتهای شکم خود را وارد سلول کرده و ظرف چند ثانیه یک تخم در مرکز سلول قرار می­دهد و سپس شکم خود را از سلول خارج می­کند. حرکت ملکه در سطح شان اتفاقی بوده و در جستجوی سلول­هایی است که خالی بوده و قبلاً کارگرها آن­ها را نظافت کرده­اند.

در طول زمستان و اوایل بهار که هوا سرد است و منابع غذایی در طبیعت وجود ندارد نسبت تخم­گذاری ملکه کاهش می­یابد ولی به صورت تخم­گذاری نیز در وسط شان و در میان توده زنبورها خواهد بود. به تدریج که هوا گرم و توده باز گردید ملکه نیز در سطح وسیع­تری از شان تخم­گذاری می­کند. وقتی ملکه بیش از 2 ساله شد نسبت تخم­گذاری وی نیز کاهش می­یابد و ممکن است تخم­های گذاشته شده نر باشند. این گونه ملکه­ ها به تدریج جایگزین می­شوند. عمر ملکه به طور متوسط 3 سال است ولی ممکن است تا 4، 5، 6 و یا 7 سال نیز عمر کند. تخم­های گذاشته شده پس از 3 روز تفریخ شده و به لاروها به همان ترتیبی که در بخش تغذیه گفته شد غذا داده و مواظبت می­شوند. همان طور که قبلاً گفته شد درجه حرارت منطقه پرورش نوزادان همیشه ثابت نگه داشته می­شود.

تعداد تخم­های گذاشته شده توسط ملکه متفاوت بوده و به طور متوسط حدود 500 /1عدد در شبانه­روز می­باشد. تعداد تخم­های گذاشته شده توسط ملکه به طور مستقیم در ارتباط با تغذیه وی می­باشد و عوامل خارجی محیط کمتر روی آن اثر دارد.

تخم­گذاری ملکه در پاییز و زمستان به واسطه کم شدن مواد غذایی کاهش یافته و یا متوقف می­شود. ملکه ­های جفت گیری کرده که شروع به تخم­گذاری نموده ­اند هرگز کندوی خود را ترک نمی­کنند مگر برای تولید بچه کندو.

6. دفاع از کندو

یکی از امتیازات زندگی اجتماعی در حشرات موضوع دفاع از کندو در مقابل دشمنان برای حفاظت از لانه، نوزادان ، غذای ذخیره شده و نهایتاً بقاء کلنی است. رفتار دفاع از کندو نقش بسیار مهمی در زندگی حشرات اجتماعی خصوصاً زنبوران عسل دارد. در دفاع از کندو ، فرمون­های اعلان خطر ابزار بسیار قدرتمند برای دفاع می­باشند. علاوه بر این ترکیب ژنتیکی گونه­ ها، نژادها و حتی جمعیت­های محدودتر اختلافات قابل توجهی نشان می­دهند.

بیشتر دشمنان طبیعی زنبور عسل می­توانند از طریق سوراخ ورودی کندو وارد آن شوند . در مواقعی که شهد در طبیعت فراوان است و کندو نیز آرام و آشفته نشده است زنبورهای گارد توجه کمتری به سوراخ پرواز دارند ولی بالعکس در مواقعی که شهد در طبیعت کم باشد و احیاناً کندو نیز آشفته باشد تعداد زنبورهای گارد و توجه به آن­ها به سوراخ پرواز افزایش می­یابد.

در دفاع از کندو  هر زنبور بیگانه­ای که وارد کندو شود توسط زنبورهای گارد مورد بررسی و بازرسی قرار گرفته و به آن حمله کرده و مانع ورود وی به کندو می­شوند ولی در هر حال ممکن است تعدادی از آن­ها وارد کندو شوند. زنبورهای گارد معمولاً 20 – 18 روز سن دارند.

در دفاع از کندو زنبورهای گارد که آشفته شده باشند در مدخل کندو با وضعیت خاصی قرار می­گیرند ، بدین ترتیب که روی دو جفت پاهای عقب ایستاده و پاهای جلوئی خود را بلند می­کنند. شاخک ­های آن­ها به طرف جلو کشیده شده و آرواره­ها بسته می­شوند و در موقع آشفتگی معمولاً آرواره­ها را باز کرده و بال­ها را نیز باز نگهداشته و آماده برای حمله می­شوند.

هر زنبور گارد قسمتی از سوراخ پرواز را مواظبت کرده و زنبورهایی که وارد می­شوند مورد بازرسی قرار می­دهند. این بازرسی حدود 1 تا 3 ثانیه طول می­کشد. زنبور گارد به وسیله شاخک­های خود زنبور وارد شونده را مورد بررسی قرار می­دهد و به وسیله بوی وی از خودی یا بیگانه بودن وی آگاه می­شود.  زنبورهای بیگانه­ای که حامل شهد و گرده گل باشند کمتر مورد توجه زنبورهای گارد قرار می­گیرند.

به طور کلی در دفاع از کندو نیش زدن توسط زنبور عسل یک رفتار دفاعی است و نه رفتار تهاجمی. معمولاً  در دفاع از کندو زنبور عسل در اطراف لانه وی صورت می­گیرد. این رفتار فوق ­العاده اهمیت دارد زیرا از یک طرف کلنی زنبور عسل در مقابل دشمنان طبیعی محفوظ می­شود و از طرف دیگر احتمال دستبرد زدن به آن توسط انسان را کاهش می­دهد.

معمولاً کمتر از 5/ 0 درصد از زنبورهای یک کلنی آماده برای دفاع و نیش ­زدن هستند و آماده­ ترین آن­ها در نزدیکی سوراخ پرواز قرار می­گیرند. این زنبورها به تحریکاتی چون ارتعاشات، بو، رنگ و حرکات مختلف حساس هستند و به وسیله آن­ها برای نیش زدن تحریک می­شوند.

پس از تحریک شدن به بیرون از کندو پرواز می­کنند و سپس به وسیله حرکات، بو و رنگ تحریک می­شوند و نیش می­زنند. رنگ­های تیره بیشتر زنبور را تحریک به نیش زدن می­کنند. ترکیبات شیمیایی از جمله مواد عطری، کرم­ها و غیره تحریک کننده می­باشند. همچنین نفس کشدن روی زنبورها که باعث آزاد شدن گاز کربنیک می­شود تحریک کننده است.

در دفاع از کندو پس از آنکه زنبور نیش خود را وارد کرد در همان محل فرمون مخصوص ترشح می­کند که شخص را علامت­گذاری می­نماید و سایر زنبورهای گارد را به همان نقطه جلب می­کند مگر آنکه شسته شود و یا از بین برود. منطقه دفاع زنبور برای نژاد اروپایی حدود چند متر در اطراف لانه وی می­باشد ولی برای سایر نژادها ممکن است کم و یا زیادتر باشد، مثلاً برای نژاد آفریقایی (A,m, adansonii) خیلی بیشتر است. سریعاً دور شدن از این منطقه از دریافت نیش ­های پی در پی جلوگیری می­کند ولی معمولاً در صورتی که از دود غلیظ و سرد به نحو صحیحی استفاده شود و به روش صحیح  با کلنی رفتار شود، رفتار دفاعی زنبور تحریک نشده و راحت­تر می­شود کار کرد.

بهتر است پس از وارد کردن دود غلیظ و سرد حدود یک دقیقه صبر کرد و سپس درب کندو را باز نمود و تا دود اثر نموده و زنبورها نیز از عسل تغذیه نمایند. زنبورهای کارگر جوان که کمتر از یک روز عمر دارند نمی­توانند نیش بزنند زیرا نیش آن­ها نرم بوده و هنوز سخت نشده است. زنبورهای نر به هیچ وجه نیش نمی­زنند زیرا نیش ندارند. ملکه به ندرت به انسان نیش می­زند.

7. نظافت داخل کندو

به طور کلی برای نظافت داخل کندو هر ماده خارجی بی­ ربط که به نحوی به داخل کندو آمده یا آورده شده باشد به وسیله زنبورها سریعاً به خارج برده می­شود. گر چه معمولاً بیش از 90 درصد زنبورهای مسن در مزرعه می­میرند. ، ولی آن عده که در داخل کندو می­میرند برای نظافت داخل کندو جسد آن­ها به وسیله سایر زنبورها به خارج کندو برده شده و تا چند صد متر دورتر انداخته می­شوند. این نوع رفتار نظافت داخل کندو زنبورها باعث تمیز ماندن محوطه کندو شده و از طرف دیگر از رشد بیماری­ها و جلب آفات جلوگیری می­کند.

برای نظافت داخل کندو همچنین نوزادانی که در داخل سلول­ها به هر دلیل می­میرند نیز به وسیله زنبورها به خارج کندو برده می­شوند. علاوه بر این شان­ه ای ذخیره شده در انبار و یا در کندوهای ضعیف که مورد حمله آفت کرم موم­خوار واقع می­شوند و یا قارچ روی آ­ن­ها رشد پیدا می­کند، در صورتی که در کندوهای پر جمعیت گذاشته شوند نظافت داخل کندو به وسیله زنبورها تمیز شده و قابل استفاده می­گردند.

تحقیقات یکی دو دهۀ اخیر نشان داده است که تمایل زنبورهای عسل برای نظافت داخل کندو یک خصوصیت ژنتیکی است که در نژادهای مختلف متفاوت است. لذا می­توان از این خصوصیت نظافت داخل کندو  برای اصلاح نژاد در مقابل برخی از بیماری­ها و آفات خصوصاً بیماری لوک و کنه واروآ بهره گرفت.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی