از دورانی که انسان برای اولین بار به امر پرورش شتر مشغول شد نیازهای غذایی این حیوان را از مراتع طبیعی برآورد ساخت و هم اکنون نیز در بیشتر مناطق دنیا، پرورش شتر به همان صورت اولیه و با استفاده از مراتع طبیعی معمول و متداول است. با این توجه که پرورش شتر با استفاده از مراتع و به صورت چرایی آزاد، عملی­ترین و در عین حال از نظر اقتصادی با طرفه ترین روش ها می باشد. مدیریت و پرورش شتر بر مبنی تجربیات عملی بوده است به ادامه مطلب توجه فرمایید.

مدیریت و پرورش شتر

نگهداری شتر در میان شترداران همیشه بر مبنای تجربیات عملی بوده است که در طی سالیان انجام می­گرفته است که می بایست با توجه به تغییرات جمعیتی و نیاز به تولید بیشتر تحولی در شترداری بوجود آید.

از این رو روش های جدید و مدرن پرورش شتر بایستی ارایه شود تا این که بتوان از استعدادها و قابلیت های طبیعی شتر نظیر تولید گوشت، شیر، کرک و موی، پوست و همچنین کار آن در مناطقی که سایر دام ها نمی­توانند تولیدی داشته باشند بهره گرفت. با بهتر شدن سیستم های پرورشی و برنامه های اصلاح نژادی – افزایش تولید علوفه – استفاده بهینه از غذا و برنامه ریزی جهت بهداشت شتر می توان میزان گوشت و شیر شتر را افزایش داد.

مدیریت صحیح در مورد اروانه ها و لوک­ها قبل از جفت گیری – مدیریت تولید مثل، مدیریت قبل و بعد از زایمان می تواند تأثیر به سزایی در امر تولید و بالا بردن راندمان گله داشته باشد.

کارهای مدیریتی در شترداری

الف: مدیریت نگهداری اروانه ها و لوک­ها در گله

1– مدیریت شترهای ماده مولد

اروانه هایی که حداقل هر دو سال یک بار حاشی به دنیا نمی آورند باید معاینه شوند و چنانچه مورد حادی مشاهده شد باید از گله حذف شوند همچنین آنهایی که پستان های معیوبی دارند و نمی توانند حاشی­های خود را شیر دهند به صرفه نیست که در گله نگهداری شوند. بهترین موقع شناسایی ماده های مولد حذفی، فصل تولید مثل و فصل زایمان آنها می باشد.

بعضی از اروانه ها دچار لاغری می شوند که عامل آن ممکن است باکتری یا ویروس باشد این گونه اروانه ها علی رغم تغذیه خوب و کافی بسیار لاغر و ضعیف می مانند. می بایست آنها را از نظر انگل های داخلی و بیماری های حادی که باعث افت تولید می شوند معاینه و معالجه کنیم. اگر باز هم لاغر بمانند حذف آنها از گله ضرورت دارد. زیرا از نظر تولید مثل ضعیف بوده و یا ممکن است در هنگام جفت گیری با لوک دچار صدمه دیدگی و حتی شکستگی پشت شوند و از بین بروند.

۲- انتخاب لوک مناسب جهت جفت گیری در گله

برای تولید مثل، لوک سالم و خوبی باید در نظر بگیریم تا بتواند به راحتی گله را کنترل و بارور نماید. لوک­های قوی به راحتی اروانه ها را جهت جفت گیری رام می کنند و از این نظر مشکلی جهت جفت گیری و بارور شدن اروانه وجود نخواهد داشت. وجود لوک ضعیف در گله باعث خواهد شد که گله در سال بعد توليد حاشی کمتری داشته باشد چرا که درصد بالایی از گله بدون جفت گیری باقی می مانند و بارور نخواهند شد. اصولا اگر در گله­ای چند لوک بالغ وجود داشته باشد انتخاب به طور ذاتی در گله صورت گرفته و لوک قوی­تر لوک­های ضعیف تر را از گله بیرون می کنند که بعضاً این جنگ و جدال ها منجر به کشته شدن لوک­های ضعیف تر می شود.

برای انتخاب لوک مناسب، سه فاکتور مهم شامل ظاهر عمومی، خصوصیات گوشتی و ظرفیت بدن شتر در نظر گرفته شود. از نظر عمومی کل ساختمان بدن دام از جمله ارتفاع و فراخی سینه، قوی بودن پشت، وضعیت ران ها و ساق ها مورد توجه قرار می گیرد.

در بررسی وضعیت گوشتی دام باید به نواحی گردن، جدوگاه، مهره های پشت دنده ها و مفصل خرگوشی و برآمدگی استخوان لگن و ران توجه کرد. در این قسمت نواحی مختلف بدن دام باید گوشتی باشد و استخوان­ها با وجودی که ساختمان قوی و مناسب دارند نباید کلفت و خشن باشند.

در بخش ظرفیت بدن کل حجم بدن حیوان شامل دور سینه، تنه، دنده ها و نیز طول و عرض و عمق بدن مورد توجه است. یک شتر نر دارای بدن کشیده، پاهای بلند و دارای استخوان هایی باشد که در عین قوی بودن بیش از حد ضخیم نبوده و بدن از تقارن و تناسب کافی برخوردار باشد. لوک باید دارای سری متناسب، پیشانی برجسته، چشم های درشت و برجسته و گوش های کوتاه باشد به طوری که دام را در حالت هوشیاری نشان دهد. گردن شتر نر باید کشیده و عضلانی بوده و در محل الحاق به شانه فرم متناسبی داشته باشد. سر نسبت به قسمت عمودی گردن زاویه ۹۰ درجه داشته باشد و تقریباً در حد ارتفاع کوهان قرار گیرد شانه ها و سینه دام عميق، قوی و عضلانی باشد و در محل اتصال بازو به سینه از تناسب کافی برخوردار باشد.

اگر از روبه رو به پاهای جلویی لوک نگاه کنیم بایستی از هم فاصله داشته باشند. پاها باید سالم و قوی باشند و نباید هیچ گونه نشانه ای از پوسیدگی و چرکی شدن بافت ها در پاها یا ضعفی در ناحیه مچ پا دیده شود. بهترین شکل بدن حالت کشیده و پر عضله با پاهای بلند است به طوری که باعث بلندی قد حیوان شود. کوهان بایستی عریض، صاف و ایستاده باشد و هیچ گونه نشانه افتادگی در آن دیده نشود.

ب: مدیریت تولیدمثل

مهم ترین کار در امر شترداری تولید مثل و مدیریت آن می باشد. به منظور تهیه برنامه مؤثری برای تولید مثل، بایستی اطلاعات کافی درباره فصل باروری، دوره فحلى، آبستنی، بلوغ و توانایی تولید مثل حیوان داشت.

تغذیه بیش از هر عاملی بر بازده و نرخ تولید مثل اثر می گذارد. افزایش کیفیت تغذیه از جمله کارهایی است که می توان بازده تولید مثل و تعداد حاشی­های متولد شده در یک گله را بالا ببرد. در این رابطه افزایش سطح تغذیه ۲ الى 3 هفته قبل از فصل باروری و نیز در طول این دوره باید مورد توجه قرار گیرد. این امر را می توان با اضافه کردن یونجه خشک و یا سیلوی ذرت و یا سایر علوفه های مغذی در دسترس، در پایان چرای روزانه و خصوصاً در مواقع خشکسالی عملی نمود.

قبل از شروع جفت گیری لوک مورد نظر گله، باید به اندازه کافی تغذیه شده باشد. جثه ای قوی و انرژی کافی برای دوران جفت گیری داشته باشد زیرا لوک در فصل جفت گیری کمتر غذا می خورد و بیشتر کار جفت­گیری و مراقبت از گله را انجام می دهد. به طوری که در پایان فصل جفت گیری این حیوان ضعیف شده و قابل مقایسه از نظر جثه و قدرت با روزهای قبل از فصل جفت گیری نیست.

بیماری ها و انگل­ها خصوصاً بیماری های تولید مثلی مثل تورم بیضه ها، بازده تولید مثل لوک و اروانه را کاهش می دهند. اگر اروانه مریض شود، دوره فحلی ممکن است در زمان معین شروع نشود یا اگر شروع شده باشد ممکن است متوقف شود. انگل زیاد نیز باعث کاهش سلامت دام شده و در نتیجه در امر تولید مثل وقفه ایجاد می گردد.

لوک بالغی که از نظر جنسی فعال باشد می تواند ۵۰ و در بعضی موارد ۷۰ نفر اروانه را بارور سازد. همواره باید فعالیت بارورسازی لوک­های جوان را به دقت زیر نظر داشت چرا که لوک­های جوان کم تجربه ممکن است به راحتی و در بعضی موارد اصلا نتوانند اروانه ها را جهت جفت گیری کنترل و رام کنند که در این مورد باید لوکی قوی تر و با تجربه تر وارد گله کرد و لوک جوان را در گله های ضعیف تر جهت سال­های آتی نگهداری نمود.

تاریخ جفت گیری از لحاظ تعیین زمان به دنیا آمدن حاشی­ها مهم است. برای اطمینان از تاریخ های دقیق باروری اروانه ها، بایستی لوک را به وسیله مارکر یا علامت گذار مجهز کرد که با توجه به تجربه نگارنده در این زمینه کار فوق العاده سخت و خطرناکی است چرا که لوک در این فصل مست و وحشی بوده و اجازه نزدیک شدن را نمی دهد. این روش علامت گذاری عبارت است از تهیه مخلوطی از روغن سفید ساده یا روغن موتور با مواد رنگی یا دوده چراغ که هر روز صبح در موقع خروج گله از جایگاه جهت چرا در مرتع بر روی سینه لوک می زنند، این عمل باید در فاصله ای دور از حیوان به وسیله چوبی که آغشته به مارکر است انجام گیرد. همچنین می توان حیوان را در یک جایگاه بسته محصور کرد و عمل مارکر زدن را انجام داد که قاعدتاً در این مورد حیوان عکس العمل شدیدتری از خود نشان می دهد. این علامت ها را که معمولاً در اثر جفت گیری لوک با اروانه بر پشت حیوان ماده مشخص می شود را می توان ثبت کرد. اطلاعات ثبت شده، برای تخمین تاریخ آغاز زمان به دنیا آمدن حاشی­ها می تواند مورد استفاده قرار گیرد و زمان آماده کردن تجهیزات لازم برای انتقال حاشی­ها متولد شده به جایگاه مورد نظر را مشخص کند چرا که اروانه ها در هنگام زایمان از گله جدا شده و در نقاط دور از گله در بیابان زایمان می کنند. همچنین می توان از این اطلاعات قبل از زایمان اروانه نیز استفاده کرد و حیوان را در یک مرتع نزدیک به جایگاه، نگهداری نمود و زایمان آن را کنترل کرد.

ج: مديريت نگهداری دیلاق ها

به دنیا آمدن دیلاق خوشایندترین زمان در پرورش شتر و شترداری است. تولد حاشی های سالم نشان دهنده میزان موفقیت در برنامه تولید مثل اروانه و حسن مراقبت از اروانه ها در هنگام بارداری و زایمان است.

تقريباً دیلاق ها در فصل زمستان و اوایل بهار در شرایط آب و هوایی نسبتاً سرد به دنیا می آیند. دیلاق ها در مقابل سرما بسیار حساس می باشند چرا که دیلاق تازه متولد شده از محیط گرم رحم و با بدنی مرطوب ناگهان وارد محیطی سرد می شود، ضمناً حجم بدنش نیز کوچک بوده که باعث تسریع در سرماخوردگی و یخ زدگی حیوان می شود.

شترداران برای جلوگیری از سرماخوردگی و یخ زدن حاشیهای تازه متولد شده بدن آنها را به وسیله نمدهایی که از کرک و موی شتر بافته اند می پوشانند و سپس مادر را به همراه حاشی خود به طرف جایگاه نگهداریشان انتقال می دهند. گاهی اوقات نیز در صورت مساعد بودن شرایط آب و هوایی حیوان ماده را به همراه حاشي خود رها کرده تا به گله بپیوندند.

سنین بین تولد و سه هفتگی سخت ترین زمان دوره نگهداری حاسی محسوب می شود. حاشی در این زمان حساس بوده و بیشترین تلفات حاشیها در این دوره است. حاشی در یک هفتگی تا حدودی قوی تر شده و می­تواند مادر خود را در مرتع دنبال کند. علت ضعف حاشی در این دوره به علت مقدار شیر ناچیزی است که می خورد. خوردن بیش از حد شیر باعث بهم خوردگی تعادل دستگاه گوارش و اسهال و گاهی نیز مرگ آنها می گردد. بدین جهت اجباراً پستانک ها را با کیسه یا با تور سیمی سبدی شکل می بندند تا حاشی نتواند به پستانک ها دسترسی داشته باشد.

معمولاً ابتدا یک پستانک و سپس دو پستانک و به مرور زمان بقیه پستانک ها را در اختیار حاشی می گذارند چنان که حاشی در سن ۸ تا ۹ ماهگی تمامی سر پستانک ها را برای شیر خوردن در اختیار می گیرد.

علی رغم مشکلات به دنیا آمدن جاشی ها و کنترل و مراقبت از آن ها، بعضی اوقات مادرها، نوزادان خود را قبول نمی کنند. این مسئله بیشتر در مورد ماده هایی که برای اولین بار زایمان کرده اند صادق است. در این مورد شتردار باید با نظارت کامل شیر مادر را دوشیده و به طور دستی به نوزاد متولد شده بخوراند. البته در بعضی موارد این گونه نوزادها توسط اروانه های دیگر نیز ممکن است طلب شوند و هیچ گونه مشکلی در ادامه زندگی خود نداشته باشند. پس از به دنیا آمدن حاشی­ها، باید علامت گذاری و پلاک کردن گوش آنها را شروع کنیم. علامت گذاری و پلاک کردن گوش راست حاشی­های نر و گوش چپ حاشی­های ماده می تواند در جدا کردن آنها بسیار مؤثر باشد. برای پلاک کردن گوش حاشی­ها از پلاک های پلاستیکی یا فلزی استفاده می­کنند و علاوه بر این در گله های بزرگ تر ران و گردن یا صورت حیوان را با گذاشتن داغ سرد شماره گذاری می­کنند.

می توان حاشی­ها را در ۶ ماهگی از شیر گرفت که پس از شیرگیری، بایست آنها را دور از مادر نگه داشت و به مراتع مرغوب برد ولی این امر هنوز در شترداری سنتی ما جای نگرفته است و اگر حاشی­ها جهت کشتار از مادر جدا نشوند تا ۱۲-۹ ماهی و شیر مادر استفاده می کنند. از شیر گرفتن حاشی­ها می تواند به تدریج با یک باره صورت گیرد. در صورتی که وضع مرتع و علوفه رضایت بخش باشد حاشی را زودتر از من معمولی از شیر می گیرند که این موضوع اثر منفی بر روی حاشی­ها ندارد.

د: مدیریت عمومی گله ها

کرک شتر در مقایسه با تولیدات دیگر آن نظیر گوشت اهمیت چندانی ندارد و بنابراین کمتر به کرک چینی این حیوان پرداخته شده است ولی بعضی شترداران پس از فصل زایش و در اوایل فصل گرما شروع به چیدن پشم این حیوان می کنند چرا که چربی کرک نرم است و کار کرک چینی به راحتی صورت می گیرد. اگر این امر صورت نگیرد، به مرور زمان و بر اثر گرما کرک حیوان می ریزد.

انگل زدایی خصوصاً در فصولی که کنه ها به حد وفور می رسند باید با مشورت دامپزشک با داروهای ضد کنه، گله را سم پاشی نمود. این امر حداقل هفته ای یک مرتبه تا ریشه کن شدن کامل انگل باید ادامه یابد.

یکی از بیماری های شایع ایران بیماری گری است که اگر در گله وجود داشته باشد به کل دام ها سرایت پیدا می کند. بنابراین با مشاهده این بیماری با کمک دامپزشک باید از شیوع آن جلوگیری نمود. شترداران با تجربه اصولاً از روغن گیاه منداب یا روغن سوخته همراه یا بدون سم جهت ضد عفونی و ریشه کن کردن این بیماری استفاده می کنند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی