چون زنبور عسل در شرایط طبیعی در داخل حفره ­ها، سوراخ­ها و پناهگاه­ های تاریک لانه درست می­کند، بیشتر فعالیت­های این حشره برای انسان ناشناخته باقی مانده بود. خوشبختانه با ابتدا کندوی شیشه­ای راه مطالعه رفتاری این حشره برای محققین هموار گشت و بسیاری از سؤالات که قبلاً مطرح بود پاسخ داده شد ولی متعاقب آن سؤالات دیگری مطرح گردید که هنوز پاسخ داده نشده ­اند. در این پست با بررسی رفتار شناسی زنبور عسل دید بهتری نسب به رفتارهای این موجود زیبا بدست می آوریم.

رفتار شناسی زنبور عسل

یکی از اشکالات عمده­ای که در رابطه با شناخت رفتاری زنبور عسل برای بشر وجود داشته و دارد این است که انسان تمایل دارد فعالیت­های زنبور را به زعم خود و برداشت خود تفسیر کند. به عبارت دیگر انسان خصوصیات و ارزش­های مربوط به خود را به این حشره کوچک نیز اطلاق می­کند. مثلاً وقتی زنبوری اقدام به نیش زدن می­کند این امر مبین «عصبانی» بودن زنبور نیست و یا وقتی زنبور جهت ساختن شان به آن دقت و ظرافت اقدام می­کند نمی­توانیم بگوئیم این حشره موجودی بسیار «باهوش» است. زیرا واژه­هایی چون عصبانی، خوشحال، باهوش، کم­هوش، و غیره ارزش­هایی هستند که فقط برای انسان­ها مفهوم بوده و به کار برده می­شوند.

در مورد زنبور ابتدا باید حقیقت را درک کرد و سپس به طریق علمی اقدام به تفسیر رفتار نمود. حقیقت امر این است که زنبور عسل هم مثل سایر حشرات موجودی است بسیار ساده و کوچک و سیستم عصبی آن نسبت به انسان و بیشتر حیوانات دیگر بسیار کوچک و رشد نیافته است.

البته کوچک بودن جثه و سیستم عصبی آنها نتایج به خصوصی را در بردارد از جمله عکس­العمل­ سریع آن­ها نسبت به تحریکات محیط. علاوه بر این بسیاری از خصوصیات رفتاری زنبور عسل به صورت غریزی در ژن­های آن­ها تثبیت و کلیشه شده­اند. به عبارت دیگر خصوصیات غریزی و غیر قابل انعطافی را دارا می­باشند. مثلاً همه آن­ها همیشه به طور یکسان اقدام به شان سازی می­کنند و رفتارهای مختلف داخل و خارج لانه را نسل­های مختلف به طور یکسان انجام می­دهند.

بنابراین روش صحیح تفسیر رفتارهای مختلف زنبور این است که اعمال آن را زائیده تأثیر تحریکات مختلف بینائی، چشائی، بویایی و لامسه دانسته و تفسیر نمائیم. ناگفته نماند که گرچه سیستم عصبی زنبور بسیار ساده و اولیه است ولی هنوز این سؤال مطرح است که آیا زنبور پس از دریافت تحریکات در مغز ساده خود اقدام به «بررسی و تفکر» می­کند یا نه؟ و یا صرفاً به صورت مکانیکی عکس­العمل نشان می­دهد؟ تا زمانی که این گونه سؤالات برای انسان روشن نشود محتملاً بسیاری از افراد مبنای تفسیر رفتاری زنبور را حدس زده و یا ارزش­های انسانی را به کار می­برند.

به طور کلی در بین حشرات اجتماعی، زنبور عسل یکی از نمونه ­­های بسیار بارز و پیشرفته از نظر خصوصیات و رفتارهای پیچیده است. از جمله این رفتارها عبارتند از جهت­یابی در مزارع و باغات، لانه ­یابی، ارتباطات بین اعضاء کلنی، تشخیص رنگ، شکل اشیاء، بوی گل­ها و غیره. البته همۀ این رفتارها پیچیده تحت تأثیر عوامل مختلف خارجی و داخلی روی سیستم عصبی و ترکیب ژنی زنبور نمود و بروز پیدا می­کند.

عوامل مؤثر روی رفتار زنبور عسل

الف-عوامل داخلی مؤثر روی رفتار

1-مرحله سنی و رشد و نمو: وابسته به سن آن و رشد و نمود بعضی از اعضاء و اندام­های وی است. مثلاً ترشح موم و شان­سازی در فاصله سنی 12 تا 18 روزگی انجام می­شود که غدد مومی فعال می­باشند. همچنین ترشح ژله سلطنتی توسط زنبورهای کارگر که حدود 3 تا 12 روز سن داشته و غدد شیری آن­ها فعال می­باشند انجام می­شود.

2-هورمون­ها: بعضی از رفتارهای زنبور عسل به واسطه ترشح هورمون­های مخصوصی بوده که وارد جریان خون می­شوند و در آن موقع حشره رفتار خاصی را از خود نشان می­دهد. بعضی دیگر از هورمون­ها در سیستم عصبی ترشح شده و عکس ­العمل به خصوصی را باعث می­شوند. مثلاً تغییر جلد حشره موضوعی است که مستقیماً به سیستم هورمونی حشره وابسته است. از جمله هورمون­های مغزی، هورمون­های تغییر جلدی (پیش قفس سینه) و هورمون جوانی.

3-تحریکات داخل بدن: بعضی از تحریکات داخلی بدن ممکن است باعث عکس ­العمل به خصوصی شوند، مثلاً در اطراف معده عسل نرون­ها عصبی وجود دارند که انبساط آن را احساس می­کنند. پیام­های عصبی از این نرون­ها ممکن است باعث شروع تغذیه و یا متوقف شدن تغذیه شود.

4-ترکیب ژنتیکی زنبور: هر زنبور به واسطه ترکیب ژنتیکی خود رفتاری تا حدودی متفاوت از رفتار زنبور دیگری را از خود نشان می­دهد. مثلاً رفتار دفاعی زنبور تا حدود زیادی به ترکیب ژنتیکی آن مربوط می­شود.

5-فعالیت­های دوره­ای یا ریتمی: Renner در سال 1960 و سپس محققین دیگر از جمله D.Moore در سال 2001 گزارش نمودند که بعضی از فعالیت­های زنبور عسل تحت تأثیر عوامل فیزیولوژیکی داخلی است که به صورت ساعت تنظیم شده موجب بروز عکس­ العمل­های دوره­ای معینی می­شود مثلاً زنبورها همه روزه در ساعات معینی از کندو خارج شده و جهت جمع ­آوری شهد و گرده گل در مزارع و باغات چرا می­کنند. البته ثابت شده است که زمان این گونه فعالیت­ها منطبق با زمان شهد دهی و گرده­ دهی گل­های منطقه چرای زنبورهاست.

6-تجربه و آموختن: زنبور عسل قادر است در اثر تجربه بعضی از چیزها را بیاموزد، مثلاً می­تواند گلهایی­ که دارای شهد و گرده بیشتر و بهتری هستند را در اثر تجربه یافته و از آن­ها استفاده بیشتری ببرد. ولی باید توجه داشت که این گونه آموختن دلیل بر هوش و ذکاوت آن نیست بلکه صرفاً عوامل محرکه محیطی است که روی سیستم عصبی و ترکیب ژنتیکی زنبور اثر کرده و باعث عکس­العمل وی می­گردند.

تمامی عوامل فوق ­الذکر داخل موجب بروز یک سری رفتارهایی می­شوند که گاهی اوقات به نظر بیننده معمولی مبین «هوش، ذکاوت و یا فکر کردن» و غیره در زنبور می­باشد، و به طور کلی ارزش­های انسانی را در مورد آن به کار می­برند. در حالی که باید همیشه مد نظر داشت که زنبور عسل یک حشره است با تعریف کلی حشره.

ب-عوامل خارجی مؤثر روی رفتار زنبور عسل

بسیاری از رفتارهای زنبور به واسطه تأثیر عوامل تحریک­ کننده خارجی در اطراف زنبور هستند از جمله: صدا، ترکیبات شیمیایی، تماس یا لامسه، نور و غیره که به وسیله سلول­های حسی زنبور که در سرتاسر بدن آن پراکنده هستند دریافت می­شوند و به مرکز عصبی برده می­شوند.

پس از دریافت این تحریکات، زنبور صرفاً به صورت مکانیکی عکس­ العمل نشان می­دهد و شواهد نشان داده که این اطلاعات کم و بیش تجزیه و تحلیل شده و عکس ­العمل­ های تا حدودی متفاوت نشان می­دهند. این امر اولاً مبین درجه حساسیت آن­هاست ثانیاً دلیل تجزیه و تحلیل کردن آن تحریکات در مرکز عصبی است.

علاوه بر موارد فوق الذکر بسیاری از رفتارهای زنبور آنقدر به سرعت انجام می­شوند که انسان قادر به دیدن آن­ها نیست، مثلاً حرکت بال­ها در پرواز، حرکات پاها و غیره. علت سرعت انجام بعضی از فعالیت­ها به واسطه کوتاه بودن مسیر انتقال از سلول­های حسی به مغز و سپس به ماهیچه ­های مربوطه است.

بنابراین عکس­العمل زنبور در برابر تحریکات، در مدت چند هزارم ثانیه خواهد بود. در حالی که عکس­العمل انسان در اثر همان تحریکات ممکن است در چند ثانیه انجام شود. قابل توجه است که بیشتر محققین این رشته معتقدند که تقریباً تمامی رفتارهای حشرات از جمله زنبور عسل قبلاً به صورت مغز یک کامپیوتر در ترکیب ژنی زنبور ثبت شده­اند. البته دلایل و شواهد بسیاری برای این امر موجود است، از جمله اگر چند قاب زنبور نزدیک به تولد را همراه با یک سلول ملکه و بدون زنبورهای بالغ در یک انکوباتور نگهداری نموده و پس از تولد به مزرعه برده شوند، این کلنی دقیقاً همان­گونه رفتار خواهد کرد که یک کلنی به صورت طبیعی عمل می­کند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی