زنبور عسل امروزه در تمام نقاط دنیا به جز مناطق قطبی زندگی می­کند. بنا بر زندگینامه زنبور عسل تا قرن شانزده میلادی زنبور عسل منحصر به دنیای قدیم یعنی آسیا، آفریقا و اروپا بوده است. اولین فسیل زنبور از دوران صمغ­های بالتیک به دست آمده که حدود 40 میلیون سال عمر دارد. در این پست تاریخچه زنبور عسل را مورد بررسی قرار می دهیم.

تاریخچه زنبورداری در جهان و ایران

زنبور عسل از قسمت گرمسیری و نیم گرمسیری آفریقا منشأ گرفته و سپس به اروپا و شرق آسیا گسترش یافته است. از قرن­ها پیش زنبور عسل در شکاف کوه­ها و تنه خالی درختان و مکان­های مناسب دیگر لانه کرده و دور از عوامل نامساعد محیط و موجودات شکاری به زندگی خود ادامه داده است. بشر برای استفاده از عسل زنبوران با روش­های بسیار ابتدائی زنبور را از این لانه­ ها بیرون رانده، عسل و موم را مورد استفاده قرار می­داده است. امروزه در بعضی از نقاط دنیا من­جمله ایران (به خصوص شمال ایران) استفاده از کندوهای طبیعی متداول و معمول می­باشد.

بشر به مرور زمان دانست که باید برای بهره ­برداری بهتر و بیشتر کندو­های طبیعی را از نقاط مختلف نزدیک هم جمع نموده و در یک محل از آن­ها مواظبت و نگهداری کند. در بعضی دیگر از نقاط دنیا موفق به ساختن کندو شده و زنبورها را در داخل کندوهای ابتدایی نگهداری می­کردند. نوع کندوها ابتدایی بسته به شرایط محیطی منطقه و نوع مواد اولیه موجود و مهاجرت سکنه آن ناحیه فرق می­کرد. در نقاط جنگلی دنیا زنبور عسل را درلانه طبیعی خود یعنی تنه درخت نگهداری می­کردند.

افراد بومی محل برای سهولت در امر مواظبت و برداشت، تنه درخت حاوی زنبور را از بقیه درخت جدا نموده و با پوشانیدن سر و ته آن تعدادی از آن­ها را در کنار هم قرار می­دادند. کندوهای تنه درختی را می­توان به صورت افقی یا عمودی قرار داد.

در نقاط دیگر دنیا که فاقد جنگل بودند، اولین نوع کندو، کندوهای گلی بودند که به صورت خام یا پخته (سفال) مورد استفاده قرار می­گرفتند. امروزه در بعضی از نقاط خاورمیانه و من­جمله ایران (فارس، کردستان، لرستان) استفاده از کندوهای گلی و سفالی متداول می­باشد.

در مصر قدیم برای پرورش زنبور عسل از لوله ­های استوانه­ای سفالی استفاده می­کردند. مصریان قدیم حتی زنبورداری مهاجرتی داشتند و زنبورهای خود را در مسیر رود نیل تغییر مکان داده و از حداکثر نباتات منطقه استفاده می­کردند. این نوع کندوها شاید اولین بار از یونان گزارش شده­اند. کندوهای بافتنی ترکه­ای در اغلب استان­های ایران (آذربایجان، کردستان و استان فارس) متداول بوده و به اشکال و اندازه­ های مختلف ساخته می­شوند.

برای محافظت زنبوران عسل از عوامل خارجی روی این نوع کندوها را با خاک رس و تپاله گاو گل اندود می­کنند.

کندوهای ابتداییی ضمن دارا بودن خصائص لازم یک کندو و محافظت زنبوران در مقابل عوامل نامساعد طبیعی مانند باد، باران و حرارت­های بالا و پائین، بسیار کم حجم بوده و محصول کمی تولید می­کنند. برای به دست آوردن عسل و موم چنین کندوهایی زنبورها را با دود دادن و یا آتش زدن خارج کرده و عسل و موم آن را استخراج می­کنند.

چون در این کندو قاب موجود نیست شان­ه ها به طور طبیعی به بدنه کندو چسبیده و برای استخراج عسل هر سال باید مقداری از شان­ه ای قسمت عقب کندو را برداشت و عسل را استخراج و موم را به مصرف مقتضی رسانید.

تا قبل از قرن شانزدهم میلادی هیچ تحولی در صنعت پرورش زنبور عسل صورت نگرفت و از نظر بیولوژیکی هیچ اطلاعی درباره نحوه زندگی و فعالیت­های افراد داخل کندو در دسترس نبوده است. پس از قرن شانزدهم یعنی در بین سال­های 1500 تا 1851 میلادی سه واقعه مهم جدا از هم در تاریخ زنبورداری جهان اتفاق افتاد که سبب تحولی بزرگ در امر پرورش زنبور عسل گردید.

1-کشف حقایق مهم درباره زنبور عسل

در سال 1586 میلادی برای اولین بار اسپانیا مشخص شد که ملکه زنبور عسل ماده بوده و تخم­های داخل کندو توسل او گذارده می­شود و او مادر همه زنبورهای داخل کندو می­باشد.  . در سال 1609، Butler محقق انگلیسی در کابش به نام Femine Monarchie نرها را در کندو مشخص کرد. سپس مشخص شد که زنبوران کارگر همگی ماده هستند.  در سال­های بعد جفت­گیری ملکه با نرها، تولید موم و گرده­ افشانی گلها توسط زنبوران عسل مشخص گردیدند.

2.پیشرفت فن زنبورداری

کوشش­های زیادی برای یافتن راهی جهت استخراج عسل بدون کشتن زنبوران داخل کندو و در بین سال­های 1500 تا 1851 میلادی صورت گرفت. یکی از این راه­ها ادغام چندین کندو در داخل یک کندو بود. بدین صورت که به جای کشتن و از بین بردن همه کندوها، زنبورهای چند کندو را در داخل یک کندو و برای گذراندن دوران سخت زمستان قرار داده و بقیه را مورد استفاده قرار می­دادند.

نحوه عمل این طور بود که کندوها را یکی یکی در زیر یک کندوی خالی قرار داده و زنبورهای کندوی پایین را با ایجاد صدا و دود مجبور به وارد شدن به کندوی بالایی می­کردند. به همین روش چند کندو را در یک کندو خالی می­کردند. در داخل کندوی آماده شده بالا ملکه های موجود با هم جنگیده و فقط یک ملکه در کندو باقی خواهد ماند.

 روش دیگری که در مورد کندوهای بزرگ معمول بود بریدن و استفاده از  شان­ه ها (شان­ه های محتوی عسل) و نگهداری زنبورها با بقیه شان­ه ها از سالی به سال دیگر می­باشد. در سال بعد زنبورها محل خالی شان­ه ها را ترمیم نموده و به همین ترتیب هر سال مقداری از عسل و موم کندوها مورد استفاده قرار می­گرفت.

روش سوم، قرار دادن یک قسمت اضافی در روی کندو برای ذخیره عسل بود. مثلاً در مورد کندوهای بافتنی یا ترکه­­ای کلاهکی در بالا تا انتها کندو قرار می­دهند تا زنبور در داخل آن ضمن تهیه شان، عسل ذخیره نماید.

در پایان فصل رشد،کلاهک را برداشته و عسل را مورد استفاده قرار می­دهند. کندوهای تخته­ای که در بعضی از نقاط دنیا مورد استفاده قرار می­گرفت، اغلب شامل یک صندوق ساده، و فاقد خصوصیات کندوی جدید امروزی بود.

پس از دو قرن کوشش و تلاش در بین سال­های 1500 تا 1851 ، هنوز اشکالات زیادی در پرورش زنبور عسل وجود داشت. در اواخر این دوره حتی موفق شدند کندوهای قاب­دار بسازند ولی چون فاصله بین قاب­ها و بدنه کندو با قاب­ها صحیح نبود، زنبورها قاب­ها را به یکدیگر به بدنه کندو چسبانیده و زنبوردار مجبور بود که برای جدا نمودن قاب­ها مقدار زیادی از موم­ها را هر بار بریده و از کندو خارج نماید.

3.انتشار زنبور عسل در دنیا

همانطور که اشاره شد زنبور عسل به دنیای قدیم تعلق دارد. قبل از قرن شانزدهم در دنیای جدید (آمریکا، استرالیا، و زلاند جدید) زنبور عسل وجود نداشت. زنبور عسل مانند بیشتر حیوانات اهلی در مهاجرت­های بشر همراه بوده و به هر جا بشر می­رفته آن­ها را انتقال می­داده است. پس از کشف قاره جدید زنبور عسل هم به آنجا راه یافته و مستقر گردیده است.

سرآغاز زنبورداری پیشرفته

در سال 1851 میلادی کشف مهمی به وقوع می­پیوندد که سرآغاز کلیه پیشرفت­های زنبورداری امروزه می­باشد. در این سال یک آمریکایی اهل فیلادلفیا به نام Lorenzo Lorraine Langstroth متوجه می­شود که وقتی فاصله بین قاب­ها و همچنین فاصله بین قاب­ها و بدنه کندو 3/9 میلی­متر باشد این فاصله مورد قبول زنبور عسل قرار گرفته و زنبورها دیگر در بین قاب­ها و قاب­ها و بدنه موم اضافی به وجود نمی­آورند. این فاصله را که به آن فضای زنبور گفتند مبنای ساختن کندوهای جدید با قاب­های متحرک قرار گرفت که از سال 1861 در سراسر دنیا مورد استفاده قرار گرفت.

پس از ساختن کندوهایی با قاب­های متحرک و در نظر گرفتن فواصل صحیح بین قاب­ها و قاب­ها و بدنه، صنعت زنبورداری در جهان با یک تحول عظیم روبرو گردید و مخترعین و علاقمندان به زنبور عسل برای بهره­برداری بیشتر و بهتر دست به کار شدند . در بین سال­های 1851 تا 1871 میلادی وسایل دیگری در صنعت پرورش زنبور عسل اختراع و به جهانیان معرفی گردید.

وسایل مهمی که در این سال­ها اختراع گردید عبارتند از:

1-وقه مومی آج­دار یا موم پرچ شده

این اختراع که توسط Johannes Mehring در سال 1857 و در آلمان انجام شد موجب گردید که کمک بزرگی در صرفه­جویی موم زنبور عسل (جلوگیری از تخریب ­شان­ها) و سرعت ساختن شان توسط زنبورها حاصل شود. در واقع با این اختراع موم خالص زنبور عسل را ذوب کرده، سپس به صورت ورقه­های نازک درآورده و به وسیله ماشین مخصوص روی دو طرف آن پایه­ های شش وجهی سلول­های زنبور عسل پرچ می­گردد.

پس از استقرار این برگه ­های آج­دار در قاب­ها و قرار دادن آن­ها در کندو و در صورت وجود شهد در طبیعت زنبورها سریعاً آن­ها را به شان تبدیل کرده و در آن­ها نوزدان خود را پرورش داده و یا شهد و عسل و گرده گل در آن­ها ذخیره می­کنند.

2- دستگاه استخراج عسل

در سال 1865 در اتریش شخصی به نام Franz Von Hruschka دستگاه استخراج عسل را که به وسیله نیروی گریز از مرکز موجب خارج شدن عسل از داخل سلول­های شان می­گردد اختراع نمود.

3-شبکه ملکه

شبکه ملکه صفحه شیاردار یا میله ­ای مخصوصی است که به واسطه سوراخ­ها یا شیارها یا فاصله میله­ های آن که کمی کوچکتر از عرض قفس سینه ملکه است مانع عبور ملکه از آن می­گردد.

این شبکه را که توسط Abbe Collin در فرانسه در سال 1865 طراحی و ساخته شد. روی سطح کندو قرار داده و ملکه را در زیر آن محبوس می­کنند تا نتواند به طبقات فوقانی که محل ذخیره کردن عسل است راه پیدا کند. بدین ترتیب تمام قاب­های طبقات فوقانی یکدست حاوی عسل و عاری از نوزادان خواهد شد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی