پروانه موم ­خوار یکی از مهمترین آفات زنبورداری در تمام نقاط دنیا می­باشد که دراین پست به بررسی این بیماری در زنبورعسل می پردازیم. این پروانه در ایران و به خصوص مناطق گرم آن مانند استان­های مرکزی و جنوبی هر ساله خسارت قابل توجهی به زنبورداران وارد می­آورد. حشره کامل آن، پروانه ­ای است قهوه­ای کم رنگ یا کمی متمایل به خاکستری که با بال باز حدود 16 – 20 میلی­متر عرض دارد . حشرات کامل پروانه موم­ خوار در حالت استراحت بال­ها را روی بدن قرار داده و ممکن است در خارج یا داخل کندو دیده شوند.

پروانه موم خوار بزرگ

حشرات کامل پروانه موم ­خوار به مدت 2 – 6 هفته بر حسب شرایط جوی زندگی می­کند. پروانه­ ها در حالت عادی چندان فعالیتی نداشته و در صورتی که با دست و یا به وسیله دیگری لمس گردند، ابتدا به سرعت دویده و سعی می­کنند خود را مخفی نموده و یا پرواز نمایند. پروانه ­های ماده یک هفته پس از خروج از شفیره­ هایی که در داخل پیله ­ها قرار دارند با پروانه ­های نر در خارج کندو جفت­گیری نموده و سپس در شب وارد کندوهای ضعیف شده و تخم­گذاری می­کنند.

پروانه ماده می­تواند تا حدود 500 عدد تخم بگذارد. تخم­ها را بسیار کوچک و سفید­رنگ می­باشند معمولاً در داخل شکاف­ های کندو، بین طبقه­ های کندو، خارج و یا در داخل کندو می­گذارد. دوران جنینی در درجه حرارت بالا (تابستان) در حدود یک هفته و در درجات حرارت پایین (پاییز و اوائل بهار) در حدود یک یا دو ماه طول می­کشد.

پس از پایان دوره جنینی که در داخل تخم انجام می­پذیرد، تخم­ها باز شده و از آن­ها کرم­های بسیار کوچکی (لارو) خارج می­گردند. این لاروها بسیار فعال بوده و در ابتدا بدون هدف حرکت نموده و در تمام سطح قاب­ها پخش می­شوند و با درست کردن تونل ­های ابریشمی برای زندگی از موم تغذیه می­کنند. سرعت رشد لاروها بستگی به درجه حرارت و فراوانی غذا دارد.

لاروها معمولاً علاوه بر موم و مواد ناخالصی آن مثل جلدهای لاروی از دانه گرده، پیله و عسل داخل شان­ه ها نیز تغذیه کرده و به تدریج که رشد می­کنند تونل­های قطورتری برای زندگی می­سازند. بهترین درجه حرارت برای رشد لاروها 30 – 35 درجه سانتی­گراد بوده و قاب­ها کهنه و تیره را جهت تغذیه نسبت به قاب­های نو و روشن ترجیح می­دهند.

طول لاروها درحداکثر رشد به 22 میلی­متر می­رسد که در داخل تونل­ هایی به طول 15 سانتی­متر زندگی می­کنند. وقتی لاروها به حداکثر رشد خود رسیدند، بیشتر به طرف قسمت­های چوبی کندو حرکت نموده، در اطراف خود پیله ابریشمی محکمی می­تنند. و در داخل آن به شفیره یا عروسک تبدیل می­شوند. پیله­ ها به صورت تک تک و یا دسته جمعی در داخل کندو قرار گرفته و پس از یک یا چند هفته بسته به درجه حرارت، پروانه ­های نسل بعد خارج می­شوند و پس از جفتگیری دوباره شروع به تخمگذاری کرده و به زندگی ادامه می­دهند.

طول دوران زندگی این پروانه از تخم تا حشره کامل در دره حرارت 35 درجه سانتی­گراد حدود یک ماه می­باشد. در درجات حرارت پایین ممکن است یک نسل در سال بیشتر نداشته باشد.

نحوه خسارت و اهمیت اقتصادی:

لارو پروانه موم­ خوار پس از خروج از تخم به سرعت بدون هدف حرکت کرده و در داخل قاب­های مومی وارد می­شوند. پس از چند روز در داخل قاب­ها تونل­های ابریشمی سفید رنگ جهت تغذیه درست می­کنند و به تدریج که بزرگ می­شوند تونل­ها بزرگ و بزرگتر می­شوند.

لاروهای پروانه موم ­خوار بیشتر از قسمت وسطی شان­ه ها یعنی فاصله بین سلول­های جلو و عقب تغذیه کرده و با تنیدن تونل­های ابریشمی و ریختن مدفوع سیاه رنگن ضمن از بین بردن استحکام شان­ه ها و خرد کردن آن­ها و تغذیه از موم، گرده و عسل منظره بسیار زننده­ ای به قاب­های آلوده می­دهند. بیشترین خسارت در روی شان­ه های انبار شده صورت می­گیرد. ولی کندوهایی که به علت کمبود غذا، نداشتن ملکه و یا امراض گوناگون ضعیف شده باشند و جمعیت کافی زنبور برای پوشانیدن روی قاب­ها را نداشته باشند، اغلب مورد حمله این آفت قرار می­گیرند. میزان خسارت در بعضی نقاط به حدی است که موم­ها را غیر قابل استفاده کرده و خسارت جبران ناپذیری به زنبوردار وارد می ­آورد . در بعضی از کندوها که جنس تخته نامناسب و از بافت­های نرمی درست شده ­­­اند لاروهای کامل برای تبدیل شدن به شفیره چوب را سوراخ کرده و در داخل آن پیله تنیده و بدین وسیله قسمت­های مختلف کندو را سوراخ می­کنند.

مبارزه:

زندگی و رفتار پروانه موم­ خوار بیشتر به پروانه ­های بید لباس شبیه است و مانند آن­ها از روشنایی، هوای تازه و سرما گریزان بوده، و در چنین شرایطی کمتر خسارت وارد می­سازد. همچنین یک ورقه کهنه روزنامه بین طبقه­های کندو، از گسترش این آفت در انبار جلوگیری کرد.

زنبور عسل خود یکی از مهمترین دشمنان طبیعی پروانه موم­خوار بوده و در کندوهای قوی تمام لاروها را از بین برده و آن­ها را به خارج کندو حمل می­کند. به همین منظور زنبورداران شان­ه های آلوده را داخل کندوهای قوی قرار داده تا زنبورها پس از مدتی آن­ها را تمیز نموده و سلول­های مومی را تعمیر و ترمیم کنند.

باری مبارزه با این آفت راه­های گوناگون دیگری را نیز می­توان پیشنهاد نمود:

1-مبارزه فیزیکی

در مبارزه فیزیکی که فقط در غیاب زنبور صورت می­گیرد از سیستم سرما و گرما استفاده می­گردد.

الف – استفاده از سرما:همانطور که گفته شد فعالیت این حشره در سرما کم شده و  در درجات حرارت پایین می­توان تمام مراحل مختلف زندگی این آفت (تخم، لارو، شفیره و حشره کامل) را از بین برد.

زنبوردارانی که تعداد کمی کندو دارند می­توانند با قرار دادن قاب­های آلوده به مدت 4 تا 5 ساعت در دستگاه سرد کننده (فریزر) یا سردخانه با این آفت مبارزه کنند. لازم به تذکر است که برخلاف عقیده عمومی، قاب­های آلوده که در آن عسل ذخیره شده باشد، جز در بعضی موارد، در دستگاه فریزر رطوبت جذب ننموده و خراب نمی­شود.

هر چه درجه حرارت بالاتر باشد به زمان بیشتری جهت از بین بردن مراحل مختلف آفت نیاز است.

ب- استفاده از گرما: درجه حرارت بالا برای کشتن این آفت باید برای شان­ه های عاری از عسل باشد. زیرا به عقیده Cantwell و Smith در سال 1970، کیفیت عسل در بیش از 49 درجه سانتی­گراد کاهش خواهد یافت. درجه حرارت­های بالاتر ممکن است به شان­ه های خالی هم صدمه بزند.

در آزمایشات متعددی که توسط Cantwell و Lehnert در سال 1968 به عمل آمد مشخص شد که تمام مراحل زندگی پروانه موم­خوار در حرارت 60 درجه سانتی­گراد و رطوبت نسبی 50% از بین خواهند رفت. باید توجه داشت که درجه ذوب موم حدود 64 تا 65 درجه سانتی­گراد می­باشد.

لذا در روش استفاده از گرما برای مبارزه با کرم موم­خوار باید دقت شود که آسیبی به شان­ه ها وارد نشود. لذا توصیه شده است برای استفاده از گرما جهت کنترل این آفت، شان­ه های آلوده را به مدت یک تا سه ساعت در درجه حرارت 46 درجه سانتی­گراد نگهداری کرد. در این دما همۀ مراحل زندگی آفت از بین می­رود.

2-مبارزه شیمیایی

بهترین مواد شیمیایی که می­توان جهت از بین بردن این آفت مصرف کرد سموم گازی می­باشند. زیرا سموم گازی به طور رضایت­بخشی در بین سلول­ها و شکاف­های موجود در کندو نفوذ کرده و پس از مصرف با هوادادن قسمت­های مختلف کندو از بین خواهند رفت. سموم گازی که برای این منظور مصرف می­شوند شامل: گوگرد، فوسفین، پارادیکلروبنزن، اتیلن دی برومید، اتیلن اکسید، متیل برومید و قرص فستوکسین می­باشد. گازهای سمی در درجات بالاتر از 22 درجه سانتی­گراد بهترین نتیجه را برای کنترل این آفت می­دهند.

در زیر نحوه استفاده از چند سم متداول را شرح می­دهیم:

الف- گوگرد: گوگرد در اثر سوختن، تولید گاز So₂ می­کند که از هوا سنگین­ تر می­باشد. برای سوزانیدن گوگرد بهتر است آن را با الکل خیس نموده سپس آتش زد. برای جلوگیری از آتش­سوزی می­توان گوگرد را در محفظه­ ای فلزی قرار داد و یا در اطراف و زیر آن تعدادی آجر قرار داده و سپس آجرها را در داخل یک ظرف آب قرار داد. عمل مبارزه باید در زیر محفظه پلاستیکی یا اتاق بدون درز صورت گیرد.

معمولاً برای هر ده متر مکعب از فضا حدود 70 تا 140 گرم گوگرد مصرف می­گردد. گوگرد را به علت کم خطر بودن و سهولت در مصرف می­توان برای جاهای آلوده توصیه کرد. گاز So₂ چون قادر به کشتن تخم­های این آفت نیست، استفاده مجدد از گاز پس از 15 روز توصیه می­شود.

ب-پارادیکلروبنزن: پارادیکلروبنزن یکی از سمی است که با ایجاد گاز سمی بهترین نتیجه را برای کنترل این آفت می­دهد. پارادیکلروبنزن به صورت کریستال سفید رنگ (مثل نفتالین) بوده در درجه حرارت اتاق به تدریج تولید گاز سنگین تر از هوا می­کند.

برای نتیجه بهتر مقداری از کریستال سفید رنگ پارادیکلروبنزن را (90 تا 180 گرم برای هر ده متر مکعب از فضا) در روی آخرین طبقه کندو قرار داده و کندوها را در زیر ورقه پلاستیکی و یا در اتاق کاملاً بدون درز قرار می­دهیم و پس از 48 ساعت کندوها را خارج نموده ودر صورت نیاز به استفاده از آن­ها، کندوها و قاب­ها را هوا می­دهیم. باید توجه داشت که این سم به راحتی جذب عسل شده و برای مصرف انسان خطرناک است. لذا برای حفاظت شان­ه های عسل در برابر کرم موم ­خوار نباید از این سم استفاده کرد.

ج- متیل برومید: متیل برومید گازی است بدون رنگ که سه مرتبه از هوا سنگین­ تر می­باشد. برای استفاده از این گاز معمولاً آن را در داخل کپسول­هایی تحت فشار به صورت مایع درآورده و به بازار عرضه می­کنند.

متیل برومید سمی است که برخلاف دو سم قبلی تخم­های این پروانه را می­کشد. برای استفاده از این گاز از دستگاه­های مخصوصی که به سر کپسول محتوی گاز وصل می­گردد استفاده می­شود. مقدار مصرف گاز برای هر ده متر مکعب 175 تا 300 گرم می­باشد که باید در اتاق بدون درز و شکاف و یا در زیر پلاستیک­های کلفت انجام پذیرد.

با توجه به خطراتی که این گاز برای مصرف کننده دارد کاربرد آن باید توسط افراد ماهر و کارآزموده انجام شود. ضمناً در سال­های اخیر کاربرد این گاز به دلایل مختلف خصوصاً تهدید سلامتی انسان در بعضی از کشورها از جمله ایران ممنوع شده است.

د- فستوکسین: فستوکسین به صورت قرص در بازار ایران وجود دارد. این قرص در مجاورت رطوبت تولید گاز سمی می­نماید. مقدار مصرف این قرص­ها 5 قرص برای هر متر مکعب فضا می­باشد. نحوۀ کاربرد آن بدین صورت است که در اتاق بدون درز و شکاف و یا در زیر ورقه­ های پلاستیکی، بدنه­ ها و طبقه­های کندو که حاوی شان­ه های خالی و بدون عسل هستند به صورت ردیف­های 5 تا 6 طبقه ­ای روی هم قرار داده می­شوند. سپس 5 قرص فستوکسین را روی یک قطعه پارچه تنظیف و روی قسمت فوقانی هر ردیف قرار می­دهیم. بعد ازحدود یک هفته تا 10 روز باید کندوها و شان­ه ها را هوادهی کرد. این سم علاوه بر آفت پروانه موم­خوار برای سایر حشرات و پستانداران از جمله انسان سمی بوده و باید هنگام مصرف احتیاط لازم به کار برده شود.

هـ – استفاده از گاز دی اکسید کربن (Co₂): این گاز برای کنترل شف­یره موم­خوار درانبار بسیار مؤثر است. برای کاربرد آن باید در انبار کاملاً غیرقابل نفوذ این گاز را وارد کرد و حداقل 80 درصد حجم فضای انبار به این گاز آغشته شود. پس از چند روز می­توان درب انبار را باز کرد و شان­ه ها را هوادهی نمود.

3-مبارزه بیولوژیکی

در سال­های بین 1960 و 1970 مطالعات جهت استفاده از باکتری Bacillus thuringiensis  در کنترل پروانه موم­خوار انجام گردید. امروزه در بازارهای جهان پودر قابل تعلیق در آب که دارای نوع خاصی از این باکتری و کریستال­های سمی پروتئین است و با نام تجارتی سرتان (certan) متداول می­باشد مورد استفاده قرار می­گیرد. وقتی لاروها پروانه موم­خوار مقدار خیلی کمی از این پودر را تغذیه کنند، ذرات کریستال آن­ها را مسموم و اسپرهای باکتری در داخل دستگاه گوارش جوانه زده و تولید آلودگی و مرگ می­نماید. بنا به اظهار Heimpel در سال 1971، باکتری و ذرات کریستال برای زنبورها و انسان بی­خطر می­باشد.

متداول­ترین راه استفاده از این پودر، آلوده کردن ورقه­ های مومی در موقع پرچ کردن آن­هاست. مقدار مصرف پودر، یک درصد وزن موم محاسبه شده است. پودر را در آب به حالت معلق (سوسپانسیون) در آورده و در موقعی که موم در داخل غلطک پرچ می­شود، به آن اضافه می­گردد. با این عمل ذرات کریستال سمی و باکتری در لابلای موم­های پرچ شده قرار می­گیرند. در ساختن چنین موم­هایی نباید از آب صابون استفاده کرد. در موقع خارج شدن لاروها از تخم، در اولین تغذیه مقداری کریستال و باکتری وارد دستگاه گوارشی آن­ها شده و فوراً مسموم می­گردند.

پروانه موم­ خوار کوچک

این آفت نیز شفیره ­ای از خانواده Pyralidea است که همانند پروانه موم­خوار بزرگ در داخل کندوهای ضعیف زنبور  عسل و یا در داخل انبارهای موم از شان­ه های کهنه تغذیه کرده و خسارت می­زند. این آفت در ایران فقط از مناطق شمالی خصوصاً استان گیلان گزارش شده و در مجموع خسارت آن خیلی زیاد نیست.

حشرات کامل پروانه موم­خوار کوچک دارای بدنی کوچک­تر و باریک­تر از پروانه موم­خوار بزرگ هستند. رنگ بدن آن­ها قهوه­ای خاکی تا قهوه­ای با جلای فلزی و سر حشره به رنگ زرد می­باشد. متوسط طول بدن حشره ماده 3/11 می­لیمتر می­باشد و نرها کمی کوچک­تر هستند. نحوۀ خسارت، زندگی و روش­های کنترل این آفت مشابه پروانه موم­خوار بزرگ می­باشد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی