پوست گوسفند یکی از محصولاتی است که پس از کشتار گوسفند بدست می آید. در اکثر موارد محصول پوست، به شکل جداگانه منبع درآمد دامدار محسوب نمی شود زیرا دامدار گوسفندهای مازاد گله را بصورت زنده بفروش می رساند و فقط پوست حاصله از کشتار مصرفی را با استفاده از روش های سنتی، خشک و آنرا به بازار عرضه می­نماید و یا شخصاً برای موارد مختلف از آن بهره برداری می کند هر آنچه که در مورد پوست گوسفند باید بدانید را دامه بررسی می کنیم.

محصول پوست:

موارد مصرف عمده پوست گوسفندی امروزه عبارتند از:

الف- تهیه پوست های نرم یا زینتی: که در اینصورت از پوست به همان شکل طبیعی و بدون زدودن پشم استفاده می­شود منظور از پوست نرم گوسفندی، جلد تعدادی از گوسفندان است که رویش پشم در آنها مناسب است (در هر سانتی متر مربع، حداقل رویش الیاف پشم از ٤ هزار بیشتر باشد) و کیفیت آنرا دارد که پس از ساخت به شکل مرغوب و زیبائی درآید و قابل مصرف در موارد مورد نظر باشد. انواع معروف پوست­های نرم گوسفندان ایران عبارتند از پوست قره گل، بغنه، غورگی، قوچانی، ترکمنی.

1. پوست قره گل: یکی از انواع بسیار معروف پوست های زینتی است و آنرا به اسامی گوناگون قره گل ایران، بره ایران و پرسیانه نیز می­خوانند. پوست بره های قره گل اکثراً همراه با گل و پیچش خاصی است و بعنوان یکی از بهترین پوست های زینتی دنیا شناخته می­شود. به غیر از گوسفندان قره گل که اکثراً در نواحی سرخس و شیراز نگهداری می­شود از گوسفندان زندی و ورامینی (که عده ای عقیده دارند واریته و یا نوعی از قره گل هستند) پوست های نرم و یا زینتی مرغوبی نیز می­توان تهیه کرد.
2. بغنه: از پوست بره گوسفندان بلوچی (که در قسمت شرقی استان خراسان و نیز در استان سیستان و بلوچستان نگهداری می­شوند) نوعی محصول که بنام بغنه معروف است تهیه می­گردد. پوست بغنه برنگ سفید یکدست است و تارهای پشم به شکل فشرده ای روی پوست را پوشانیده است باید یادآور ساخت که در کشور شوروی، با یک سلسله عملیات که روی بغنه محصول ایران انجام می شود، انواع کلاه و یقه و سردستی و وسایل دیگر پوشاکی تهیه و ارائه می­گردد.
3. غورگی: رویش پشم در این نوع پوست ها دارای پیچش های ویژه ای است که بنام شلال خوانده می­شود و پوست بره گوسفندانی که که در نواحی قم و اراک و قسمتی از فارس پرورش می یابند در این دسته قرار دارد.
4. قوچانی: رویش پشم در این نوع پوست ها طویل و بدون موج است و از آنها اغلب در ساختن پاتختی و زیرانداز و فرش های پوستی شود. محل پرورش این نوع گوسفندان اکثراً در قوچان و نواحی اطراف آن می­باشد.
5. ترکمنی: رویش پشم در این نژاد کوتاه و بدون موج است و از آن ظریف ترین و سبک ترین پوستین­ها ساخته می­شود. محل پرورش گوسفند ترکمنی دشت گرگان، اطراف مشهد، گنبد و مراوه تپه می­باشد.

ب- تهیه چرم و جیر و سالامبور: که در اینصورت پوست از پوشش پشمی زدوده می­شود و پس از یک سلسله عملیات فیزیکی و شیمیائی به محصول مورد نظر تبدیل می­گردد. معمولاً هرچه پشم گوسفند ضخیم تر باشد، رخ با سطح خارجی پوست مرغوب­تر و در نتیجه محصول، با ارزش تر است. در میان گوسفندان ایران، پشم گوسفندان مغانی ،کردی ،لری، شال و مهربان همدان ضخیم تر از پشم سایر گوسفندان می­باشد و به همین جهت از پوست این گوسفندان محصولات مرغوب تری تولید می­گردد.

پوست گوسفندی را با توجه به عملیاتی که در مراحل مختلف تهیه روی آن انجام می­شود به اسامی گوناگون نیز می­خوانند که مهمترین آنها عبارتند از:

۱ – پوست خام (پوست سبز): پوستی است که تازه از لاشه جدا شده باشد. اگر چه وزن پوست تازه گوسفندی با نژاد، اندازه جثه چگونگی پرورش و تغذیه و بسیاری عوامل دیگر بستگی دارد اما حد متوسط آن به شرح زیر است:

وزن پوست تازة بره     60/0 تا 50/1 کیلوگرم

وزن پوست تازة گوسفند بالغ ۳ تا 50/3 کیلوگرم

۲- پوست مردار: پوستی است که از لاشه حیوان مرده جدا شده است و فاقد هرگونه مرغوبیتی می­باشد و بعلاوه چرم های حاصل از آن نیز خشک و نامرغوب خواهد بود. پوست مردار ممکن است از گوسفندی حاصل شده باشد که در اثر بیماری شاربن و یا عفونت­های خطرناک دیگر که به انسان نیز قابل سرایت است تلف شده باشد. با این ترتیب چون عوامل عفونی مدت­ها با حدت و فعالیت قادر به ادامه حیات می­باشند کسانی که با این نوع پوست­های آلوده سر و کار پیدا کنند در معرض خطر قرار خواهند گرفت.

3- پوست نمک سود مرطوب یا نمک سودخام: به نوعی از پوست خام گفته می­شود که ابتدا آنرا با آب شسته و سپس برای جلوگیری از فساد، مقداری نمک روی سطح داخلی (گوشتی) آن پاشیده باشند.

4- پوست خشک: عبارت از نوعی پوست خام است که در سایه و در معرض هوا خشک شده باشد. خشک کردن پوست گوسفندی و یا نمک سود کردن آن بیشتر به منظور نگهداری پوست و جلوگیری از فساد محصول صورت می گیرد و باید توجه داشت که در حین خشک کردن پوست از اشعه آفتاب در مصون باشد زیرا ممکن است در اثر آفتاب زدگی و یا سوختگی، لکه هائی در پوست پدید آید که موجب کاهش، ارزش، محصول خواهد شد.

5- پوست نمک سود خشک به نوعی پوست نمک سود خام گفته می­شود که در مجاورت هوا و دور از نور مستقیم خورشید به شکل آویخته و یا گسترده روی زمین و یا به روش­های دیگر خشک شده باشد.

6- پوست لوت: عبارت از پوستی است که پوشش پشمی آن بطور نسبی چیده شده باشد و طول الیاف پشمی باقیمانده در آن بیشتر از 5/1 سانتیمتر نباشد.

۷- سالامبور: به پوستی گفته می­شود که در نتیجه یک سلسله عملیات فیزیکی و شیمیائی مقدماتی روی پوست خام بدست آمده باشد تا بعداً بتوان از آن برای تهیه چرم استفاده نمود.

8- چرم: به محصولی گفته می­شود که پس از یک سلسله عملیات روی پوست نمک سود و خشک و یا روی سالامبور بدست می آید. مهمترین عملیات نامبرده عبارتند از لاش گیری یا زایل کردن چربی از پوست، خنثی کردن محیط اسیدی و یا قلیائی پوست، آنزیم دادن و خوراك دادن پوست با مواد شیمیائی و گیاهی، تراش پوست، رنگ آمیزی، خشک کردن و نرم کردن و شفاف کردن و نظایر آن باید توجه داشت که در صنعت چرمسازی تنها طبقه ای از پوست که مورد استفاده قرار می­گیرد، لا پوست یا درم یا مزودرم و یا به قولی مغز پوست است و هر قدر ضخامت این طبقه نسبت به طبقات دیگر (بشره یا روپوست و هیپودرم یا زیر پوست) بیشتر و جنس آن سالم تر و یکنواخت تر باشد، پوست حاصله ارزش بیشتری جهت تولید چرم دارد.

9- جیر: به محصولی گفته می­شود که تقریباً به همان صورتی که در مورد بیان شد تهیه می گردد. مهمترین اختلاف جیر با چرم در این است که همیشه رخ پوست در چرمسازی مورد توجه است در صورتیکه برای تهیه جیر باید به سطح داخلی (گوشتی) پوست توجه کرد زیرا در این قسمت می­توان پرزهای کوتاه و ظریف بوجود آورد و بر مرغوبیت محصول افزود. در تهیه جیر برای زدودن پشم از روی پوست باید از محلول­های قلیائی بسیار غلیظ استفاده کرد زیرا غلظت محلول سبب می­شود که الیاف پوست کاملاً فشرده شود و پرزهای منظمی ایجاد کند.

پ- عوامل مؤثر در مرغوبیت پوست: برای تولید پوست مرغوب گوسفندی علاوه بر آنکه باید از ضایعات پوست قبل از کشتار و در حین کشتار جلوگیری و نکات مربوط به عملیات نگهداری و تهیه محصول را رعایت نمود، نسبت به اصول نگهداری و پرورش گوسفند نیز دقت کافی باید مبذول داشت. مهمترین عواملی که از نظر نگهداری و پرورش در تولید پوست مرغوب مؤثر می­باشند عبارتند از:

1 – تغذیه: تجربه نشان داده است که بعلت تغذیه ناقص و غیر متعادل، پوست ابتدا خشک می­شود و بدنبال آن حالت ارتجاعی خود را کاملاً از دست می دهد. چرم هائی که از این نوع پوست­ها ساخته می­شود باصطلاح فاقد مغز است و به آسانی با دست چین نمی­خورد تأثیر تغذیه در بهبود جنس پوست بحدی است که در دوره شیرخوارگی بره، پوست حیوان بسیار لطیف و باصطلاح نرم و خوش برش است اما همینکه بره به علوفه و کنسانتره عادت نمود، پوست کم و پیش تغییر ماهیت می­دهد و نسبتاً سخت می­شود.

نوع علوفه نیز در مرغوبیت و کیفیت پوست اثر دارد. بررسی نشان داده است گوسفندانی که در کوهستان­ها چرا می کنند و از علوفه سبز و تازه استفاده می نمایند قادر به تهیه پوستی مرغوب و با دوام می­باشند. در اوقاتی نیز که حيوان به علت نبودن علوفه کافی در چراگاه ناچار است از تیغ یا خارهای صحرا استفاده کند، ممکن است این مواد به داخل پوست حیوان فرو رود و با ایجاد زخم یا دمل در پوست از کیفیت پوست کاسته شود.

۲- نور و روشنائی: گوسفندانی که در آغل یا زاغه های تنگ و تاریک نگهداری می­شوند و از نور و روشنائی کافی برخوردار نیستند، اغلب دارای پوستی فاقد مغز و بی دوام می­باشند در زمینه تأثیر نور در سلامت پوست قبلاً ضمن بحث در اطراف ویتامین D در فصل هفتم توضیح دادیم.

۳- بهداشت دام و جایگاه: نظافت و تمیز نگهداشتن پوست گوسفند بوسیله شستشو و حمام دادن علاوه بر آنکه در تأمین سلامت حیوان تأثیر دارد به بهبود پوست و مقاوم شدن آن نیز کمک می نماید.

کف جایگاه یا آغل نیز باید حتماً تمیز باشد. بدیهی است هرگاه محل استراحت گوسفندان خشک نباشد و آلوده باشد، در اثر مجاورت پوست بدن، بویژه قسمتی که حیوان عادت دارد به آن طرف بخوابد براثر تماس مداوم با محیط مرطوب و آلوده سفتی پوست کم می­شود که از مرغوبیت پوست می کاهد. این امر بویژه در عملیات چرمسازی حائز اهمیت است زیرا کیفیت چرم در یک طرف مرغوب و عادی و در سطح دیگر، معیوب است و قرینه نبودن و یک جور نبودن محصول، ارزش آنرا به مقدار زیاد پائین می آورد. بعلاوه در احداث جایگاه همانطوریکه قبلاً بیان شد باید ترتیبی داد که درب ورودی آن دارای پهنای کافی باشد. در غیر اینصورت ممکن است گوسفندان هنگام عبور، به یکدیگر فشار وارد سازند و در اثر آن جراحتی در پوست ایجاد شود. جراحاتی که در اثر هرگونه ضربه یا خراش روی پوست گوسفند حاصل شود موجب کم ارزش شدن پوست خواهد گردید.

4- داغ کردن و آرایش پوست: چنانکه قبلاً در فصل نهم بیان شد داغ کردن گوسفند به منظور علامت گذاری از عملیات بسیار ابتدائی و قدیمی است و باید از آن احتراز کرد. پوست­های داغ شده بسیار کم مقاومت و ناهموار است و بسادگی پاره می­شود بعضی نقاط نیز دامدازان طبق عادات و رسوم محلی گوسفندان را آرایش می­کنند در این عملیات روی پوست مواد رنگی، کود و خاکستر و انواع مواد دیگر می­مالند که ممکن است تا مدت­ها روی پوست باقی بماند. پوست­هائی که از این گوسفندان بدست می آید مقاومت کمی دارد و اغلب در آنها لکه های هجوم الدم دیده می­شود که از ارزش پوست به مقدار زیاد می کاهد.

5- رعایت اصول پشم چینی همانگونه که در بحث پشم چینی اشاره شد در موقع استفاده از هر نوع وسیله پشم چینی باید دقت نمود که خراش یا جراحتی روی پوست گوسفند بوجود نیاید و با این ترتیب مرغوبیت پوست حفظ گردد. از ترسانیدن گوسفندان بخاطر پشم چینی و بویژه انتخاب ساعات شب و یا مواقع تاریک برای پشم چینی باید جلوگیری کرد. متأسفانه تعدادی از دامداران عمل پشم چینی را از ساعت ۱۲ نیمه شب به بعد انجام می­دهند و این امر که برای گوسفندان گاهی با ترس و لرز زیادی توام است موجب می­شود که ترشح آدرنالین افزایش یابد و قبص عروق سطحی حاصل شود. در این شرایط پوست کم خون و پریده رنگ می­شود و بواسطه هجوم خون به داخل اعضا، پوست خشک و اندام های داخلی پرخون و مرطوب می­گردد و هرگاه بعد از چند ساعت حیوان ذبح و پوست آن از لاشه جدا شود پوست حاصله نامرغوب و شکننده خواهد بود هرگاه در فصل سرما و یا مجاور هوای سرد نیز پشم چینی کنند، باز هم اثر فیض عروقی در قسمت­های سطحی بدن ظاهر و پوست خشک و نامرغوب خواهد شد. باید توجه داشت که فاصله بین پشم چینی و کشتار گوسفند حتى المقدور زیاد و دست کم حدود دوماه باشد تا بتدريج حيوان وضع عادى خود را از سر گیرد و باصطلاح آب زیر پوست آن برود. با این ترتیب حالت خشکی پوست برطرف و محصول از کیفیت مناسب برخوردار می گردد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی