تاریخچه گوزن از دیرباز مورد توجه بوده است. هرگاه نام شکار به گوش می رسد، اولین چیزی که به ذهن می آید، گوزن است. حیوانی زیبا با خصوصیات عجیب و منحصر به فرد. خصوصیاتی نظیر شاخ توپر و آهکی که زیر مخمل روییده و پس از رشد کامل و کاهش ترشح هورمون تستر سترون در پایان سال افتاده و در سال بعد به اندازه آن افزوده می شود. تغییر رنگ بدن در فصول مختلف سال، با ارزش بودن پوست، دارویی بودن شاخ و به باور گذشتگان، مفید بودن قسمتی از روده که امروز کمتر به آن توجه می شود و مهم تر از همه گوشت آن که برخلاف سایر گوشت های قرمز کم ترین چربی را دارد. به همین دلیل به گوشت گوزن لقب غذای پادشاهان را داده اند.درادامه به بررسی گوشت گوزن و شاخ گوزن خواهیم پرداخت.

مقدمه

تاریخچه گوزن حیوانی متنوع در جثه که بزرگترین آن بیش از آتن و کوچکترین آن حتی تا كمتر از ۵ کیلوگرم وزن می رسد، به همین دلیل عجیب ترین گونه جانوری در بین تمام پستانداران محسوب می شود.

متأسفانه گروه بندی گوزن مانند سایر پستانداران نظیر گاو و گوسفند، بز و…. (براساس بهره شیری، گوشتی، پشمی و …) نبوده و بر طبق طبقه بندی علمی و نوع گونه بوده و کم تر توجهی به نوع و درجه تولید محصولی خاص در این حیوان با ارزش شده است.

جز چند کشور محدود (نیوزلند، استرالیا، ایالات متحده، سوئد، کانادا، چین و کره) کشورهای کمتری اقدام به احداث مزارع پرورش گوزن و افزایش توان ژنتیکی و باروری این حیوان کرده اند که از آن جمله به دو گونه و با ارزش گوزن ایرانی یعنی شوکا (Roe deer) و مرال (زیر گونه گوزن قرمز) می توان اشاره داشت. گوزن­های با ارزش، با توان ژنتیکی بالا که تنها به جهت مسکن طبیعی مناسب در استان­های ساحلی دریای مازندران توانسته­اند به زیست خود ادامه دهند.

بر خلاف نظراتی مبنی بر زندگی منحصر گوزن ها در مناطق سرد سیری ثابت شده که این حیوان در مناطق معتدل با منابع غذایی کافی بهتر می تواند، زندگی کند. گوزن با هر شرایطی به راحتی کنار می آید؛ هرچند که امکان دارد مقداری از کیفیت بره زایی و افزایش وزن آن کاسته شود.

متاسفانه در گذشته با عدم شناخت کافی از این حیوان و شکار بی رویه نسل بسیاری از گونه های گوزن از جمله بزرگترین آنها با نام مگالاكروس (الک ایرلندی) منقرض شده است و بسیاری دیگر در خطر انقراض قرار دارند.

کلمه گوزن در تاریخ از ابتدا به معنی پشم کاملاً مستحکم بوده و در انگلیسی قدیم deor یا همان der به معنی حیوان بهتر یا برتر در زبان آلمانی dier, Dutch , Tierو زبان اسکاندیناوی dyr,djur که همگی از deer انگلیسی ریشه گرفته اند.

شاخ گوزن

نادرترین نوع شاخ در بین تمامی موجودات زنده، شاخی توپر که هر ساله می افتد و در رویش سال بعد پس از تغذیه از لایه رویی به نام مخمل رشد کرده و بزرگ تر از سال قبل می­شود. این شاخ در ابتدا توپر و آهکی بوده و به مرور سخت و استخوانی می شود. در گوزن­های مختلف اندازه و شکل متفاوت می باشد. در اکثر گوزن­ها جز کاریبوتن­ها نرها دارای شاخند و به این وسیله خودنمایی کرده و عظمت و زیبایی خود را به رخ هم جنسان شان می کشند. شاخ گوزن یک عنصر رایج در داروهای خوراکی چینی است. این دارو ممکن است، معجزه ای باشد. مخصوصا در داروهای پزشکی چینی، نیوزلند بزرگ ترین تولید کننده شاخ در جهان است و استرالیا و کانادا به دقت از این کشور پیروی می کنند. جای شگفت است که کره بزرگترین مصرف کننده شاخ در جهان بوده و با یک اشتهای سیری ناپذیر شاخ­های تمامی گونه های گوزن را مورد استفاده قرار می دهد.

از سویی دیگر چین یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان شاخ گوزن بوده و دارای تاریخی طولانی در مصرف دارویی از این شاخ با ارزش می باشد.

در ۱۰۰ سال قبل از میلاد استفاده از کالاهای طبی چینی در شنونگ رنکاو و جینگ رایج بود که بعد از آن رو به کاهش نهاد، یک طومار ابریشمی که ویوشیربینگ خوانده می شد، در آرامگاهی مربوط به ۱۹سال قبل از میلاد پیدا شده که نحوه استفاده از شاخ گوزن در آن بود. در چین در اواسط قرن ۱۹ در دوران سلسله مینگ زمانی که پرورش گوزن رایج شده بود، استفاده دارویی توسط فرمولی که ویوکیون در کتابی به نام ای فانگ کائو (مطالعه دستورالعمل ۱۰۸۶) ارائه نمود، ترکیبی از شاخ گوزن و پوست لاک پشت که در استخوان به عنوان ماده ژلاتین گرانبها بودند با عنوان جیوی لیو ارکساین جیاوو (جیوی= لاک پشت، لیو = گوزن، ارکساین = دوفنا ناپذیر، جیاوو= ژلاتین) فرمول ساختن یک ژلاتین محکم بود که مقدار مواد مورد استفاده به ترتیب زیر است:

شاخ گوزن (لیوجیاوو)                    gr ۵۰۰

لاک پشت پیش سینه (جیوی بان)    gr ۲۰۰۰

ثمره باغ (جويو جیزی)                   gr ۱۵۰۰

درخت جنسه یا جنسان (رنشن)         gr ۵۰۰

داروی فوق در کم کاری کلیه، کمبود خون، نفوذ رگ­های مربوط به آبستنی، ضعف و تیرگی پشت و پاها، تاری دید، سوراخ شدگی (پارگی) رگ­ها کاربرد دارد زیرا تمامی موارد فوق مربوط به خون بوده و بدست لاک­پشت و شاخ گوزن تغذیه کننده مغز استخوان می باشند. در دستورالعملی دیگر توسط ژانگ جنیگیو داروی تقویتی به فرمولی که به شکل قرص بوده، وجود داشت. (در کتاب جینگیو اویوانشو ۱۹۲۶) دارویی خوراکی در درمان عوارض کلیوی تاثیر داشت و به نام یوکیوی وان خوانده می­شد که در این نسخه از موادی چون ژلاتین شاخ گوزن (لیوجیاو خیاو)، پوست دارچین (رویو جیوی) و ریشه تاج الملوک (فیوزی) استفاده می شد.

از دیگر منابع دارویی مهم می توان به شش فرمول رهماننیا (لی یووی دی هوانی وان) در درمان کبد، کلیه، طحال، افزایش بینایی و تقویت گردش خون کاربرد داشت، اشاره کرد. در کتاب وان بینگ یچیون (۱6۱۹-۱۵۲۲) داروهای سنتی استاندارد چینی که ترکیباتش کمتر در داروهای ژاپنی دیده می شد، اشاره به نفوذ و استفاده از نوعی زنگ بومی به نام tinxian در درمان کلیه داشت.

در دوران سلسله کیواینگ (۱۹۱۰-۱6۶۶) استفاده از درخت جنسه و شاخ گوزن بین مردم عمومیت پیدا کرد. هرچند مفسر پزشکی سلسله کیواینگ به نام ایکسیوداچيون ( ۱6۹۳-۱۷۷۳ ) به اعتماد بالا به این درمان اعتراض کرد. وليكن در آن زمان درخت جنسه و شاخ گوزن کمیاب و دارای قیمت بالایی بودند.

انجام اعمال تحقیقاتی بر روی شاخ گوزن در چین تا جایی پیش رفت که سالانه به راحتی بالای ۱۰۰۰ کیلوگرم شاخ گوزن جهت تهیه داروی تقویتی مورد استفاده قرار می گیرد. جالب آنکه علاوه بر شاخ گوزن از مخمل نیز جهت تهیه داروهای تقویتی استفاده می شود، بعد از این همه سال همچنان شاخ گوزن ارزش خود را حفظ کرده و هر روز بر متقاضیان این فرآورده افزوده می شود.

در این راستا در کشور کره و چین رقابت شدیدی در پرورش گوزن و در کنار آن واردات شاخ گوزن به وجود آمده تا جایی که در کشور کره در پایان سال ۱۹۹۲ تعداد ۱4۳۰۰۰ گوزن جهت استفاده از شاخ نگهداری می شدند.

معمولاً شاخ گوزن را شسته و پس از جوشاندن در آب جوش با هوا خشک می کنند و پس از خشک شدن کامل در سایه یا درجه حرارت پایین پخته شده و در ادامه موهای دور شاخ گرفته می شود. معمولاً یک نمونه خشکیده شاخ از جمله گوزن سیکا حدود ۱۵۰ گرم وزن دارد و عموماً شاخ گوزن به صورت برش خیلی نازک و یا پودر شده استفاده می­شود.

در ساختن ژلاتین هنگام استخوانی شدن شاخ­ها، شاخ های تهیه شده برای چند ساعت جوشانیده شود تا ژلاتین آن خارج شود. پس از گرفتن ژلاتین ته مانده که استخوان شاخ می باشد. داروی معروف چینی­ها به نام ليوجا و شیوانگ ساخته می شود و برای درمان موضعی از قبیل جوش اگزوما، زخم پوست کاربرد دارد. شاخ قسمت الحاقی ساده ای از استخوان است، هم چنین آن یک قالب فسفات کلسیم از hydroxyapatite داردتکمیل شده با میزانی کوچکتر از کربنات کلسیم (3Caco) ترکیبی مشابه به استخوان انسان می باشد. از این رو یک نقش درمانی شاخ گوزن به عنوان منبعی از کلسیم کمک می کند به جلوگیری و یا درمان Osteoporosis که این موضوع با عمل نیرو بخشیدن سنتی توسط شاخ گوزن هم راستاست.

تجزیه شاخ گوزن سخت شده (استخوانی شده) نشان می­دهد ۷۳٪ hydroxyapatite و مینرال بوده و ۲۷٪ باقی مانده مواد آلی می باشد.

یک شاخ پخته شده که پودر می شود از هر ۳ گرم به میزان ۸۰۰ میلی گرم کلسیم به دست می آید که دارای مقدار بالای hydroxyapatite می باشد ولی در مخمل hydroxyapatite حدود ۵۰٪ بوده و ۳ گرم پودر آن حاوی حدود 100 میلی گرم کلسیم می باشد. علاوه بر ژلاتین شاخ گوزن حاوی سولفات گلوسامین، سولفات chandriotion (که این هم پولیمری از گلوسامین است) و کلاژن می باشد. این ترکیبات برای مفاصل مفید می­باشند. این مواد علاوه بر نقش بارزشان در تهیه مواد سوبستر که برای ترمیم بافت­های مرتبط کننده بدن (تنش کلاژن ها) سودمند است برای برخی اعمال آنتی اینفلاماتوری که برای درمان مفاصل و تاندون­ها مفید است، نقش ایفا می کند. این مواد از یک گرم پودر استخوان به مقدار ۷۵۰ میلی گرم وجود دارند. در حالی که ۳ گرم مخمل تنها ۱۵۰۰ میلی گرم از این مواد وجود دارد، هرچند باید دقت شود، جوشیدن های طولانی موجب تغیر شکل برخی از این مواد می شود.

در مطالعات جدید بر روی سلول­های بنیادی شاخ استخوان علاوه بر تأیید اعمالی خون سازی بالا، در درمان برخی بیماری های سرطانی کاربردهای فراوان یافت شده است. در شکل زیر تقسیمات روش عملکرد سلول های بسیاری آورده شد.

ليمفوسیت T، نوکلئوسیت لیمنوسیت، ليمفوسیت B و در نتیجه سلول­های پلاسمایی در این سیستم نقش دارند. مگاکاریوسیت­ها، ماکروفازها، مونوسیت­ها و گرانولوسیت­ها جزء سلول های خونی بوده و علاوه بر ایمنی سازی در خون سازی مؤثر می باشند.

داروهای قدیمی

از داروهای قدیمی می توان به چند نمونه اشاره کرد؛ از جمله تجربیات شخصی جیا و شیود شامل لیورونگ (مخمل شاخ گوزن) که گرم در طبیعت با طعمی کمی شور بوده، این دارو مکمل درمان کلیه، تقویت کننده رباط و استخوان، وسیله ای برای نشانه گذاری رباط و مغز استخوان می باشد. همچنین این دارو سبب تغذیه خون شده هرچند در عوارضی نیز احتمال کاربرد دارد که می توان به نقص کلیه، سرد شدن اعضا، سرگیجه و تارشدن بینایی، خروج منی و سستی اشاره کرد.

ليوجيا و (استخوان شدن شاخ گوزن) که در حالت طبیعی گرم بوده و در مزه کمی شور، ليوجيا و در درمان کلیه و عوارض خونی نقش دارد و می توان از این دارو به جای ليورونگ استفاده کرد البته با تأثیرات کمتر.

ليوجياو جياو (ژلاتین شاخ گوزن) که در حالت طبیعی گرم بوده و در طعم شیرین است. لیوجیا و جیاوو در درمان کلیه، آزاد و روان حرکت کردن خون در شاهرگ­ها کاربرد دارد. در چونگمای که همان ماهیت خون و جریان تند (مانند خونریزی زیاد رحمی) ترشحات واژن و در نتیجه کمبود خونریزی و آبسه های نوع پهن (برآمدگی­های که متمایل به قرمز، متورم، گرم یا دردناک) می باشد از لیوجیا و جیاوو استفاده می­شود. ليوجيا و شیوانگ که یکی از مشتقات (زیر مجموعه ها) ليوجيا و جياو بوده کمتر گرم و مکمل می باشد. این دارو در درمان عوارض طحال کم کاری معده، سردی، خیس شدن مدفوع استفاده می شود. هم چنین این دارو با دز بالاتر به جای لیوجیاوو وليوجياو جیاوو استفاده می شود. در کتاب انتقال داروی آب از لیو ایرن از چنگمای به عنوان دریای از خون که از دوازده کانال تغذیه می شود، یاد شده است. داروی مذکور تهیه شده از پوست لاک پشت و ژلاتین جهت درمان عوارض آبستنی، آب پرشدگی، سوراخ شدگی رگ­ها و سردی استفاده می شود.

در گذشته اسکیموها و مردمان ناحیه شمالی و به ویژه سردسیر، از پوست گوزن به عنوان پوششی مناسب جهت مصون ماندن از سرما استفاده می کردند، تا جایی که پوست گوزن به عنوان افتخار و یکی از محصولات ضروری نزد بومیان آمریکا بود. آنها از پوست گوزن، لباس، مواد خیاطی، ابزار جهت تعمیر کردن وسایل مورد نیاز و از قسمت پوست استخوان برای جنگجویان ابزار تهیه می کردند، چنانچه از تمامی قسمت های پوست استفاده بهینه می شد هر چند در فن آوری جدید کمتر تا به این اندازه استفاده می­شود. پوست در روزگار قدیم چنان ارزش داشت که حتی بومیان با ایجاد علامت های روی لباس دباغی شده از پوست گوزن برای خود نشانه های مخصوص می ساختند. آنچه که امروز تهیه کنندگان پوست گوزن می گویند این است که پوست گوزن به راستی یک هنر زیبای گم شده است. این پوست آنچنان دارای ارزش است که آخرین قیمت برای هر پوست در اکتبر ۲۰۰۸ به قیمت ۲۹5 دلار رسیده است. بایستی توجه داشته باشیم که گوزن در زمان حیات خود به طور مداوم در حال تغییر رنگ در سنین مختلف و حتی در فصول مختلف از سال است، تا جایی که رنگ پوست در زمستان روشن تر و در تابستان تیره تر است و این مهم بر کیفیت پوست تاثیر گذار بوده هرچند که از نظر استادکاران ماهر دباغی پوست به دقت مورد توجه قرار می گیرد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی