سنجاب­ها با توجه به ویژگی های پوشش خارجی (موی ظریف، زبر و پرپشت، دم­های پرمانند و انبوه و گوش­هایی که اغلب با دسته های مو احاطه شده است) و پراکندگی جغرافیایی از همدیگر متمایز می شوند. از نژادهای مختلف سنجاب می توان سنجاب سیبریایی ، سنجاب ایرانی ، سنجاب بلوچی ، بومی سنجاب ناخن دراز ، سنجاب زمینی ، را بررسی کرده ویژگی های آن ها را بیان می کنیم.

انواع گونه­ ها

سنجاب سیبریایی (یا سنجاب زمینی)

سنجاب سیبریایی یک سنجاب زمینی است که در قسمت های شمالی آسیا و روسیه یافت می شود. برخلاف سایر گونه ها این سنجاب ترجیح می دهد بر روی زمین باشد تا آنکه بر روی درختان زندگی نماید. طول سنجاب سیبری از نوک بینی تا انتهای دم در حدود ۱۴۰-۱۷۰ میلیمتر (5/5- 5/6 اینچ) است. متوسط وزن آنها ۱۰۰ گرم است. دم آنها از مو پوشیده شده است و در حدود ۱۰۰ میلیمتر (۴ اینچ) اندازه دارد. این موجود دارای کیسه های گونه ای است که غذا را در آن ذخیره می نماید. بدن سنجاب سیبری از موهای کوتاه، درخشان، نرم و صیقلی پوشیده شده است. رنگ سنجاب سیبری از خاکستری تا قهوه ای طلایی است و دارای پنج خط تیره است که از گردن تا دم امتداد یافته است. ناحیه شکم همیشه سفید است.

سنجاب سیبری روز فعال است. حیواناتی دوست داشتنی و کنجکاو هستند و تقریباً در تمام طول روز مشغول جمع آوری غذا و انبار آنها در زیر زمین می باشند. انبارهای زیرزمینی در زیر زمین قرار دارند و ممکن است عمق آنها به یک متر برسد. این حیوانات اغلب دوست دارند که بپرند. در حیات وحش در فصل زمستان می­خوابند و نیازی به گرم بودن محیط داخلی آشیانه خود ندارند. سنجاب سیبری موجودی پرمشغله است که دستی نمودن و اهلی کردن آن، کار بسیار سختی است. و معمولاً از نوازش­های مکرر چندان خوشنود نمی­شود. چنانچه سنجاب شما جوان است و بطور مرتب با دست تغذیه می شود، امکان اهلی شدن را خواهد داشت. اما سنجاب های مسن تر که ارتباط کمی با مردم دارند، شانس کمی برای اهلی شدن دارند.

سنجاب سیبری موجود منزوی است و تنها زندگی می نماید و تنها در فصل جفتگیری ممکن است آن را با جفت خود ببینید. نگهداری دسته جمعی از آنها امکان پذیر نیست، چه بسا که با یکدیگر جنگ­های مرگباری را به راه خواهند انداخت، بویژه زمانی که قفس کوچک باشد. در حیات وحش، سنجاب­ها با هم هستند اما هر کدام قلمرو خاص خود را دارند و به شدت از قلم خود در مقابل ورود غیرقانونی سایر سنجاب­ها دفاع می­نمایند. متوسط طول عمر سیبری ۱۰ سال است.

سنجاب ایرانی

جثه ­ای متوسط، دمی بلند و پشمالو دارد که از نصف طول بدن بلندتر است. سنجاب ایرانی دارای پوشش خارجی به رنگ طلایی نارنجی تا قرمز مایل به قهوه ای، چشمان درشت، دسته موی به نسبت بلند روی گوش­ها، دم پرمو و دندان های پیش به رنگ زرد نارنجی می باشد. موهای پشت به رنگ خاکستری متمایل به قهوه ای و زیر بدن زرد رنگ است. رنگ موهای سر و سطح پشتی دم قرمز حنایی و سطح زیرین دم روشن­تر است. این سنجاب دارای دمی بلند بوده که بیش از نیمی از طول بدن را دربر می گیرد و از لاله رشد یافته گوش به همراه انتهای پر مو و حنایی رنگ دم جهت شناسایی آن استفاده می شود. به طور کلی هرچه از نواحی شمالی جنگل­های زاگرس (کردستان) به طرف جنوب (فارس) پیش برویم از رنگ حنایی دم کاسته می شود. به طوری که در قسمت های جنوبی، ممکن است رنگ به زرد نخودی تغییر یابد. طول سر و تنه ۱۹۲ تا ۲۳۰ میلیمتر، دم ۱۲۸ تا ۱۳۸ میلیمتر، پا ۵۱ تا ۵۵ میلیمتر، گوش ۲۷ تا ۲۹ میلیمتر است. متوسط وزن بالغین در سنجاب های ایرانی ۳۷۰-۲۴۰ می پاییز کاهش وزنی در حدود ۱۰ درصد در سنجاب ایرانی مشاهده می شود. در سنجاب ها مانند سایر جوندگان دارای ریشه باز (ریشه فعال در تمام عمر) و رشد مداوم است. به خصوص دندان های پیش پایینی حفره عمیقی را اشغال می نماید. فرمول دنیا ایرانی ۱/۱ دندان پیش آسيا و 3/3 دندان آسیا می باشد.

در سنجاب قرمز دندان پیش پایینی در سن ۲۱-۱۹ روزگی و پیش بالایی در سن 42- 31 روزگی رشد می­نماید. دندان­های مولار و پرمولار در سن هفت هفتگی شروع به رشد نموده و در ده هفتگی تمام دندان­های مولار و پرمولار قابل مشاهده اند. اولین دندان هایی که جایگزین می شوند به ترتیب اولین دندان پایینی پرمولار و دومین دندان پرمولار هستند که با دندان های اصلی جایگزین می شوند. سنجاب ها دارای دندان نیش نمی باشند و فاصله ای خالی بین دندان های پیش و پرمولار وجود دارد. دندان های مولار و پرمولار دارای چهار گوشه گرد و کند و سطح مخروطی شکل با لبه های تیز و هم شکل می باشند. در میانه دندان­ها یک سطح مقعر وجود داشته که فضایی را ایجاد می نماید. غدد دهانی در محل تلاقی دو لب قرار دارند که از آن برای نشانه گذاری استفاده می نمایند.

سنجاب ایرانی در کشورهای یونان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان، عراق، فلسطین، اردن، لبنان و سوریه در جنگل های درختان سوزنی و پهن برگ یافت می­شود. در ایران بیشتر در جنگل های بلوط رشته کوه زاگرس از سردشت واقع در آذربایجان غربی تا مناطق چهار محال، لرستان، کهکیلویه و فارس زندگی می­نمایند. در حال حاضر تعداد نسبتاً زیادی از این حیوان در منطقه حفاظت شده، مشاهده می شود.

روزها فعال است. معمولاً به صورت انفرادی بر روی درختان زندگی می نماید، برای تغذیه گاهی اوقات روی زمین نیز دیده می­شود. این سنجاب معمولاً درختان بلند و کهنسال بلوط را به درختان کوتاه و پر شاخ و برگ ترجیح می دهد. حیوان بسیار فعال و چابکی است، در موقع احساس خطر به وسیله ناخن های بلند و تیزش به سرعت از درختان بالا می رود و با استفاده از دم بلند و پشمالویش که به ایجاد تعادل کمک می نماید از شاخه ای به شاخه دیگر می پرد، اگر چنانچه از درختان بلند به پائین بیفتد به ندرت مجروح می شود. لانه را در سوراخ درختان ایجاد می نماید و سطح آن را به وسیله علوفه نرم می پوشاند. در مناطق سردسیر، زمستان­ها کمتر مشاهده می­شود ولی اطلاع دقیقی از خواب زمستانی این حیوان در دست نیست. آنها بیشتر اوقات سال را به تنهایی سپری می نمایند ولی در زمستان و بهار به صورت دسته جمعی لانه سازی می کنند. سلسله مراتب اجتماعی، ارتباطی به جنس نر یا ماده ندارد و جنس نر یا ماده غالبيتی در گروه ندارد. به این معنی که حیوان بزرگتر و مسن تر معمولاً غالب است و در سلسله مراتب در رتبه بالاتری قرار می گیرد. سنجاب­ها نسبت به سایر جوندگان رفتار اجتماعی خوبی دارند، در داخل گونه درگیری خیلی زیاد نیست و به گاز گرفتگی پشت گوش، کفل و دم منتهی می شود و همچنین بین گونه ها درگیری خاصی وجود ندارد. سنجاب­ها به منظور تعیین قلمرو و همچنین جفت یابی روی شاخه یا تنه درخت ها را نشانه گذاری می نمایند و به این منظور از ادرار یا ترشحات غدد دهانی (مالش صورت به روی شاخه ها) استفاده می کنند.

بیشتر بچه سنجاب­ها در فصل پاییز از والدین خود جدا شده و استقلال می یابند. سنجاب ایرانی خواب زمستانی نداشته و در تمام طول سال فعال است ولی در برخی موارد در روزهای بسیار گرم تابستان و بسیار سرد زمستان حتی تا دو روز از لانه خارج نمی شود.

جیره غذایی سنجاب هایی که در طبیعت زندگی می نمایند، بیشتر شامل دانه درختان مانند دانه و برگ درختان مخروطی، بلوط، الش و همچنین ذرت، میوه های مختلف، انواع توت ها و قارچ­ها می باشد. سایر اقلام غذایی که مورد استفاده سنجاب­ها قرار می گیرد، جوانه گیاهان، غنچه گل­ها، پوست درختان، بی مهرگان و گلسنگ بوده و گزارشاتی از خوردن جوجه پرندگان، تخم پرندگان و استخوان در محیط­های طبیعی و حتی در اسارت وجود داشته است. در موقع غذا خوردن ترجیح می دهد که بر روی دو پا بنشیند و غذا را با دست نگه دارد. برای فصل زمستان مقدار زیادی مواد غذایی و به خصوص دانه بلوط را در سوراخ های زمین، زیر ریشه، یا سوراخ درختان مخفی می­نماید.

تعیین جنسیت در سنجاب مانند بسیاری از جوندگان از روی فاصله مجرای تناسلی و مخرج تعیین می گردد که این فاصله در حیوان ماده کمتر و در حیوان نر بالغ در حدود ۸ میلیمتر است. جفت گیری در فصل بهار شروع می شود و پس از حدود ۴۰ روز، سه تا هشت بچه کور و بدون مو متولد می شود. بچه ها در یک سالگی بالغ می شوند. طول عمر در اسارت حدود ۱۵ سال است. جمعیت سنجاب ها پس از فصل جفت گیری به حداکثر خود در فصل پاییز رسیده ولی در فصل زمستان جمعیت رو به کاهش گذاشته و در بهار پیش از شروع دوباره جفت گیری به حداقل خود می رسد. فعالیت تولید مثل در طول پاییز و زمستان در غذا کم و وضعیت آب و هوای بد است، کاهش می یابد. سنجاب های ماده چهار جفت سر پستانک دارند. شكل مدفوع به صورت سیلندری و یا گرد و کوچکتر از خرگوش به قطر حدود ۵ میلیمتر و رنگ آن به رنگ خاکستری تیره تا سیاه متغیر است. رنگ مدفوع در سنجاب ها وابسته به جیره است.

سنجاب بلوچی بومی (سنجاب راه راه)

جثه کوچک تر از سنجاب ایرانی، گوش­ها متوسط و دم بلند و پشمالو است. در سطح پشتی، چهار نوار پهن و تیره یا سیاه رنگ در زمینه سفید وجود دارد که نشانه مشخصه این سنجاب است. (فونامبولوس به معنای بندباز و پنانتی به معنای طناب کوتاه است) سطح زیرین بدن سفید و موهای دم مخلوطی از تیره و سفید است. طول سر و تنه ۱۳۳ تا ۱۴۳ میلیمتر، دم ۱۴۵ تا ۱۸۵ میلیمتر، پا ۳۲ تا ۳۷ میلیمتر، گوش ۱۳ تا ۱۸ میلیمتر می باشد. زیستگاه آنها شامل درخت زارها، باغ ها و نخلستان های مناطق بلوچی می باشد. در ایران تاکنون فقط در نواحی جنوب شرقی بلوچستان مشاهده شده است. در حال حاضر جمعیت نسبتاً مناسبی از این سنجاب در باغ های تیس واقع در ۹ کیلومتری شهرستان چابهار، دره سرباز و همچنین منطقه حفاظت شده باهوکلات مشاهده می­شود. در کشور هندوستان و پاکستان نیز یافت می شود.

روزها فعال است، در فصل زمستان تمام ساعات روز مشاهده می شود. معمولاً این سنجاب­ها در نزدیک هم دیده می­شوند. بر روی درختان زندگی می کند و لانه خود را در میان شاخه های انبوه درختان می سازد و داخل آن را با علف های نرم و برگ درختان مفروش می سازد. در مناطقی که مواد غذایی در روی زمین فراوان است از درختان پایین می آید و اغلب روی زمین در حال تغذیه مشاهده می­شود ولی به محض احساس خطر با سرعت زیاد از درختان بالا می رود و از شاخه ای به شاخه دیگر می پرد، این سنجاب صدای سوت مانندی شبیه صدای پرندگان دارد. سنجاب بلوچی چنانچه مورد آزار قرار نگیرد خیلی زود با انسان مانوس می شود. از دانه، میوه، جوانه، برگ، پوست درختان، و نیز حشرات و تخم پرندگان تغذیه می کند. این سنجاب با حرکت در بین درختان خرمای نر و ماده در گرده افشانی این درختان نقش مهمی را ایفا می نماید.

به علت مناسب بودن هوا و فراوانی غذا در تمام فصول سال قادر به جفت گیری می باشد. ماده ممکن است با چند نر جفت­گیری نماید. دوره بارداری حدود شش هفته است و دو تا چهار بچه کور و بدون مو می زاید. احتمالاً دو بار در سال تولید مثل می نماید. ماده ها در شش تا هشت ماهگی بالغ می شوند.

سنجاب ناخن دراز

سنجاب ناخن دراز جثه بزرگ، گوش­ها کوچک، دم کوتاه و پشمالو است. ناخن­ها بلند به رنگ تیره، قوی و نوک تیز است که طول آنها به ۱۲ میلیمتر می رسد. در کنار ناخن ها، موهای بلندی دیده میشود که کف پا را از گرما حفظ نموده و مانع فرو رفتن حیوان در شن زارها می گردد. بعضی از انگشتان اندام حرکتی خلفی دارای دسته ای از موهای بلند است که تا جلوتر از انتهای ناخن هم ادامه می یابد. سنجاب ناخن دراز موهای بدن در زمستان بلند و نرم است، این موها در اوایل بهار می ریزند و موهای کوتاه تابستانی جایگزین آنها می شوند. رنگ موهای پشت بدن و دم زرد متمایل به خاکستری شنی است، سطح زیرین بدن و دم رنگ متمایل به سفید دارد. در قسمت انتهایی دم یک نوار سیاه رنگ با حاشیه سفید وجود دارد. طول سر و تنه ۲۰۰ تا ۲۸۰ میلیمتر، دم ۷۰ تا ۹۰ میلیمتر، پا ۵۵ تا ۵۹ میلیمتر، وزن به ۶۰۰ گرم می رسد.

زیستگاه سنجاب ناخن دراز شامل شن زارهای مناطق بیابانی و دور از اراضی کشاورزی می باشد. از پراکندگی جغرافیای بسیار محدودی در ایران نسبت به سایر انواع برخوردار است. در ایران فقط در ناحیه سرخس زندگی می نمایند. سنجاب ناخن دراز در کشورهای افغانستان و ترکمنستان هم یافت می شود. روزها فعال است، صبح زود و عصر بیشتر دیده می­شود. در گروه های کوچک زندگی می نماید. در فصل زمستان ممکن است در تمام روز بیرون از لانه مشاهده شود ولی در روزهای سرد از لانه بیرون نمی آید، خواب زمستانی ندارد و در روزهای گرم تابستان نیز که مواد غذایی کم است، درب لانه را با شن و گیاهان خشک مسدود می نماید و در داخل آن به خواب می­رود. حس بینایی قوی است، برای بهتر دیدن معمولاً روی دو پا می ایستد و به مجرد احساس خطر به داخل لانه می رود. سنجاب ناخن دراز از دانه، میوه، جوانه، برگ و ریشه گیاهان تغذیه می کند. گاهی در جستجوی غذا هزار متر از لانه اش که زیر زمین قرار دارد، دور می شود. در اوایل بهار جفت گیری می نماید. در این فصل حيوان فعالیت زیادی دارد و گاهی مسافت زیادی از لانه دور می شود. حدود ۲۵ روز پس از جفت گیری سه تا هفت بچه کور و بدون مو متولد می شود. در اواخر بهار، بچه ها بیرون از لانه مشاهده می شوند. در نه ماهگی به سن بلوغ می­رسند.

سنجاب زمینی

سنجاب زمینی از نظر شکل و اندازه جثه شباهت زیادی به سنجاب ناخن دراز دارد. تفاوت ظاهری آن، کوتاه بودن ناخن ها و نبودن موهای بلند در کنار ناخن ها است. طول سر و تنه حدود ۲۴۰ میلیمتر، دم حدود ۳۸ میلیمتر می باشد. استپ های مناطق سردسیر با پوشش کم، اراضی نرم رسي و حاصلخيز اراضی کشاورزی و

سنجاب زمینی مناطق مسطح را ترجیح می دهد. این گونه پراکندگی بیشتری نسبت به سایر انواع سنجاب در ایران داشته، با این وجود محدود به نواحی شمال غرب و شمال شرق است. در ایران از خراسان، همدان، کردستان، زنجان، قزوین و تهران گزارش شده است. با توجه به گسترش جمعیت آن احتمال دارد در سایر مناطق کشور نیز مشاهده شود. همچنین در آسیای مرکزی نیز یافت می شود.

روزها فعال است، اغلب خصوصیاتش شباهت زیادی به سنجاب ناخن دراز دارد. معمولاً در گروه­های نزدیک هم زندگی می نمایند. اغلب در اطراف لانه در حالی که روی دو پا ایستاده است، مشاهده می شود. به مجرد احساس خطر صدای سوت مانندی سر می دهد و به سرعت به داخل لانه می رود. لانه اغلب یک راه خروجی دارد و معمولاً در عمق ۵۰ سانتیمتری سطح زمین واقع است. سنجاب زمینی در صبح و عصر فعالیت بیشتری دارد، در اواسط روز به استراحت می پردازد. در مناطق سرد سیر با سرد شدن هوا به خواب زمستانی طولانی فرو می رود. در اواخر زمستان و اوایل بهار، پس از گرم شدن هوا، از خواب بیدار می شود و تا اواخر بهار به شدت فعال است.

از گیاهان مختلف تغذیه می نماید. گاهی به مزارع غلات خساراتی وارد می سازد و در برخی مناطق یکی از آفات محصولات کشاورزی به شمار می رود. در اوایل بهار جفت گیری می نماید. احتمالاً در سال فقط یک نسل کشی دارد و هر بار ۴ تا ۱۱ بچه می­زاید.

سنجاب زمینی پیر احمد

سنجاب زمینی پیر احمد جثه کمی، از سنجاب زمینی معمولی کوچک تر است. رنگ پشت از خاکستری متمایل به قهوه ای روشن با هاله­ای نارنجی تا خاکستری زیر بدن قدری روشن تر و در برخی متمایل به سفید است. کلونی این حیوان برای نخستین بار توسط ضیایی و همکاران (۱۳۷۱) در استان آذربایجان غربی شناسایی و به نام کلونی جدیدی از سنجاب زمینی در ایران معرفی شد. با توجه به مطالعات مورفولوژیک و کروموزمی انجام شده بعدی توسط محققان ایرانی مشخص شد که تعداد کروموزم­های این گونه (n2- 42) با سنجاب زمینی معمولی (n2- 36) متفاوت است. سنجاب زمینی پیر احمد شبیه سنجاب های آسیای صغیر هستند. طول سر و تنه ۱۲۰ تا ۲۲۵ میلیمتر، طول دم ۳۰ تا ۵۰ میلیمتر، پا ۲۱ تا ۴۱ میلیمتر، گوش ۸ تا ۱۶ میلیمتر می باشد.

مناطق استپی با خاک نرم و حاصلخیز، اراضی کشاورزی و مناطق شیب دار را برای زندگی ترجیح می دهد. در شمال روستای پیر احمد کندی مجاور مرز ترکیه واقع در غرب شهر بازرگان یافت می­شود. در کشورهای فلسطین، سوریه، ترکیه و ارمنستان نیز یافت می­شود. از نظر عادات و رفتار شبیه سنجاب زمینی معمولی است. روز گرد است. لانه زیاد عمیق نیست و معمولاً به وسیله یک تونل به بیرون ارتباط دارد. این سنجاب در ماه های سرد سال به خواب زمستانی فرو می رود. از بخش های تازه و آبدار گیاهان و همچنین دانه و پیاز تغذیه می نماید. در اوایل بهار جفت گیری می­نماید و پس از حدود ۲۷ روز چهار تا شش بچه می­زاید. دوران شیرخوارگی حدود ۲۰ روز است. احتمالاً فقط سالی یک بار تولید مثل می­نماید.

سنجاب غول آسای پرنده

احتمالاً بیشترین سنجاب ها هستند و در زمان غروب آفتاب فعال هستند. نام آنها از چین پوستی که بین دست­ها و پاها قرار دارند مشتق شده است. سنجاب ها برای پرواز بین درختان از این چین­های پوستی بهره می گیرند. از این گونه در ایران وجود ندارد.

مارموت

بزرگترین سنجاب مارموت نام دارد که در حدود ۴ تا ۹ کیلوگرم وزن دارد. طول آن در حدود ۴۷-۶۷ سانتیمتر می باشد. چهارده گونه مارموت وجود دارد که یکی از آنها نوع هیمالیایی است که در جنوب آسیا، چین، هند و پاکستان زندگی می نماید. عمق حفاری آنها بسته به فصل ۲ تا ۱۰ متر می­باشد. سن بلوغ جنسی در هر دو جنس بطور متوسط ۲ سال می باشد. دوره آبستنی یک ماه است و تعداد نوزادان ۱۱-۲ عدد (بطور متوسط ۶ عدد) می باشد.

سنجاب کوتوله

کوچکترین سنجاب، سنجاب کوتوله نام دارد که وزن آن حدود ۱۰ گرم است.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی