جیره مرغ بومی یکی از اصلی ترین عامل تاثیر گذار بر عملکرد و سلامت پرنده محسوب شده که بیشترین هزینه مرغداری را تشکیل می دهد. تغذیه اصولی و صحیح علاوه بر کاهش هزینه های تولید بر روی کیفیت محصول تولیدی هم مؤثر است. منظور از تغذیه اصولی و صحیح، تأمین نیازهای واقعی غذایی مرغ هاست نه کمتر و نه بیشتر. برآورد کمتر از نیازهای واقعی باعث کاهش عملکرد کمی و کیفی پرنده می شود و برآورد نمودن مواد مغذی بیشتر از نیاز مرغها علاوه بر افزایش قیمت تمام شده جیره، باعث کاهش عملکرد پرنده هم می شود. در این مقاله به مهمترین مواد خوراکی در جیره مرغ محلی  می پردازیم.

اهمیت رعایت اصول تغذیه مرغ های بومی

 تغذیه مرغ بومی در سطح روستاها دارای وضعیت متفاوت تری است. به دلیل گردش مرغها بخشی از نیازهای غذایی (حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد) خود را ازگردشگاه و یا طبیعت بدست می آورند. در سطح روستاها عمده ترین خوراکی مصرفی مرغ بومی را دانه های غلات و پس مانده های غذایی تشکیل می دهد که عموما از نظر پروتئین خام کمبود قابل ملاحظه ای دارد. لذا در پرورش مرغ بومی، پروتئین مهمترین کمبود مواد مغذی و عامل محدود کننده در تغذیه مرغها محسوب می گردد که می تواند منجر به کاهش تولید تخم مرغ می شود. لازمه اجرای یک برنامه تغذیه ای اصولی و صحیح، ابتدا شناخت مواد خوراکی تشکیل دهنده جیره مرغ محلی ، آشنایی با میزان محدودیت های مصرف مواد خوراکی در جيره، آشنایی با شیوه تهیه خوراک و نهایتاً با شناخت نیازهای واقعی مرغها، اقدام به تنظیم جیره می­نمائیم.

 مهمترین مواد خوراکی مورد استفاده در جیره مرغ های بومی

مواد خوراکی مورد استفاده در جیره به دو بخش اجزای اصلی جیره و مکمل ها تقسیم بندی می شود. اجزای اصلی جیره مرغ های بومی در کشورمان شامل ذرت، گندم، جو، کنجاله سویا، کنجاله کلزا (كانولا)، کنجاله آفتابگردان و سبوس گندم و در بعضی موارد سورگوم می باشد که این مواد خوراکی تامین کننده انرژی و پروتئین جیره بودهکه بسته به قیمت و فراوانی آن اقدام به انتخاب این مواد می نمائیم. مکمل ها در حقیقت مواد کم مصرف جیره بوده که برای تکمیل اجزای اصلی جیره بکار می روند که شامل مکمل های ویتامینی و معدنی، نمک، دی کلسیم فسفات، صدف یا کربنات کلسیم (در مرغ های تخمگذار ۸ تا ۹ درصد جیره را تشکیل میدهد) و اسیدهای آمینه و داروها (در موارد خاص ) می باشند.

1 – ذرت (Corn)

ذرت یکی از غلات مهم در جهان محسوب شده که بعد از گندم بیشترین سطح کشت مربوط به ذرت می باشد. ذرت بعنوان یک غله انرژی زا محسوب شده که بالاترین میزان انرژی را در بین سایر غلات دارد و انرژی قابل متابولیسم ذرت عمدتا بیش از ۳۳۰۰ کیلو کالری می باشد. قسمت عمده جیره های طیور از جمله مرغ های بومی را ذرت تشکیل می دهد. نگهداری ذرت در شرایط آب هوای گرم و مرطوب می تواند باعث آلودگی ذرت با سموم قارچی از جمله آفلاتوکسین شود. لذا جهت احتیاط باید محوله های ذرت را قبل از خریداری از لحاظ ظاهری مورد بررسی قرار گیرند. وجود دانه – شکسته و یا علایم کپک، بیانگر ارزش غذایی پایین و آلودگی قارچی آنها است. ذرت اگر چه غله ای خوش خوراک و پرانرژی است اما از لحاظ میزان پروتئین و اسیدهای آمینه ضروری نظیر تریپتوفان و لایزین نسبت به سایر غلات فقیر می باشد اما میزان اسید لینولئیک ذرت بیشتر از سایر غلات بوده که در افزایش وزن تخم مرغ دارای اهمیت می باشد.

 2 – سورگوم (Milo)

دانه سورگوم یا مایلو از لحاظ میزان انرژی، پروتئین و سایر مواد مغذی شباهت زیادی با ذرت دارد. لذا در صورت موجود بودن سورگوم در بازار و قیمت بالای ذرت،می توان سورگوم را جایگزین بخشی از ذرت جیره نمود. با این وجود به دلیل وجود بعضی از مواد ضد تغذیه ای نظیر تانن استفاده از این ماده خوراکی را در جیره جوجه های در حال رشد و مرغها با محدودیت مواجه می کند. تانن موجود در سورگوم علاوه بر کاهش مصرف خوراکی و قابلیت هضم مواد خوراکی باعث اختلال در هضم و جذب پروتئین ها و اسیدهای آمینه می گردد. به دلیل اختلال تانن با هضم و جذب پروتئین ها و اهمیت مصرف پروتئین ها در مراحل ابتدایی پرورش جوجه ها و یا تولید تخم مرغ توسط گله مولد، بهتر است که این غله در مراحل ابتدایی و در دوره اوج تولید تخم مرغ استفاده نشود. بهتر است حداکثر جایگزینی سورگوم بجای ذرت جیره به میزان ۳۰ درصد کل ذرت جیره باشد.

 3 – گندم (wheat)

گندم مهمترین غله تولیدی در کشورمان محسوب شده که از لحاظ میزان پروتئین تنوع زیادی دارد، بطوریکه میزان پروتئین خام گندم می تواند بین ۱۱ تا ۱۴ درصد متغير باشد. گندم از لحاظ میزان پروتئین و اسیدهای آمینه ضروری نسبت به ذرت غنی تر بوده و انرژی آن بطور متوسط ۳۱۰۰ تا ۳۱۵۰ کیلو کالری است. در پرورش مرغ بومی بصورت سنتی، استفاده از دانه کامل گندم بعنوان خوراک اصلی مرسوم می باشد. اما یکی از مشکلات استفاده از گندم در جیره مرغ های بومی، وجود ترکیبات غیر نشاسته ای (بتا گلوکانها و آرابینوگزیلانها) می­باشد. این ترکیبات نه تنها هضم نمی شوند بلکه با افزایش ویسکوزیته دستگاه گوارش در هضم سان اختلال ایجاد می نماید. این ترکیبات بخش مهمی از دیواره سلولی گندم را نکال می دهد. این ترکیبات باعث افزایش چسبندگی مواد گوارشی شده و باعث کاهش سرعت عبور مواد غذایی در روده می شوند. با کاهش سرعت عبور مواد گوارشی، میزان خوراک مصرفی کاهش و مواد مغذی مورد نیاز پرنده تأمین نشده لذا عملکرد مرغ کاهش می­یابد. همچنین میزان تولید تخم مرغ های با پوسته کثیف افزایش می یابد. با این اوصاف در جیره مرغ های بومی، حداکثر می توان ۱۵ تا ۲۰ درصد جیره را به گندم اختصاص داد. در صورت به صرفه بودن استفاده از گندم در جیره مرغها می توان تا ۴۰ درصد جیره مرغ محلی  را به گندم اختصاص داد، ولی لازمه آن افزودن آنزیم

(گزیلاناز و آرابینو گزیلاناز) به جیره است. افزودن آنزیم ها به جیره از دو نظر اهمیت دارد، یکی اینکه آنزیم ها باعث هضم پلی ساکاریدهای غیر نشاسته ای شده و مانع چسبندگی محیط روده و در نتیجه مانع کاهش میزان هضم و جذب مواد غذایی در دستگاه گوارش شده، دوم اینکه استفاده از آنزیم این پلی ساکاریدهای غیر نشاسته­ای هضم و مورد استفاده پرنده قرار گرفته و از دسترس پرنده خارج نشده و باعث می شود مواد مغذی بیشتری در دسترس مرغها قرار گیرد. نکته ای که در مورد نوع آنزیم مورد استفاده در جیره باید به خاطر داشت این است که بخشی از فسفر موجود در گندم به شکل اسيد فایتیک می باشد که مرغهای بومی علیرغم توسعه دستگاه گوارش، قادر به هضم اسيد فایتیک نبوده و هنگام استفاده از گندم در جیره باید از آنزیمی استفاده نمود که حاوی گزیلاناز، آرابینو گزیلاناز و فیتاز باشد. آنزیم فیتاز در جیره مرغ ها علاوه بر بهبود قابلیت هضم فسفر باعث بهبود استفاده از کلسیم و حتی پروتئین و انرژی جیرهمی شود. به عنوان مثال ارزش افزوده بر اساس۳۰۰ گرم آنزیم فیتاز (ناتافوسV) در هر تن جیره مرغ تخمگذار در جدول (1) نشان داده شده است.

               جدول 1 – میزان مواد مغذی معادل 300 گرم آنزیم فیتاز (ناتافوسV) در مرغ های تخمگذار

برای تنظیم جیره با استفاده از نرم افزار UFFDA این مقادیر در بخش F5 باید قرار گیرد. با استفاده از آنزیم می توان ۵۰٪ ذرت جیره را بدون کاهش در عملکرد گله با گندم جایگزین نمود. در صورت استفاده از گندم در جیره مرغ های بومی، باید دانه گندم به صورت درشت آسیاب شود، تا مانع تورم روده مرغها شود و در صورت عدم مصرف آنزیم، توصیه می شود فسفر قابل استفاده بیشتری در جیره در نظر گرفته شود.

4 – جو بدون پوسته ( Hull- Less Barley)

جو یکی دیگر از غلات مهم محسوب شده که میانگین پروتئین آن تقریباً شبیه گندم بوده و حدود ۱۲ درصد است اما انرژی جو کمتر از انرژی گندم بوده و حدود ۲۶۵۰ کیلو کالری است. بواسطه فیبر بالا (وجود پوشینه) و کربوهیدرات های غیر نشاسته ای (بتاگلوکانها) درجیره طیور،چندان موردتوجه قرارنمیگیرند. یکی ازواریتههای جوبصورت بدون پوشینه است. درجوبدون پوشینه، دانه در هنگامی که می رسد بر خلاف جو معمولی درون پوشینه بصورت آزاد قرار گرفته و همانند گندم در هنگام خرمن کوبی به راحتی جدا می شود. جو بدون پوشینه به عنوان یک منبع خوراکی جدید در جیره طیور محسوب می گردد که در قیاس با جو معمولی دارای الیاف کمتر و میزان مواد مغذی بیشتری است.

در تحقیقی که در کشورمان بر روی نمونه های توده بومی جو بدون پوشينه صورت گرفت نشان داد که میزان انرژی قابل متابولیسم جو بدون پوشينه ۵۳ ۳۱۱۲± کیلو کاری در ماده خشک و میزان فیبر خام برابر با 8/0 ± 19/3 بود.

 ۵ – کنجاله سویا (Soybean Meal)

کنجاله سویا یکی از فراورده های با ارزشی است که از روغن کشی دانه سویا حاصل می گردد. مصرف سالانه کنجاله سویا در کشور حدود 5/2میلیون تن می باشد که بخش اعظم آن از خارج کشور تامین می گردد و بطور گسترده در جیره طیور بکار رفته و بخش اعظم پروتئین جیره را تامین می کند. کنجاله سویا استاندارد ترین منبع پروتئینگیاهی محسوب می گردد، بطوریکه ارزش کنجاله سویا را معادل ۱۰۰ فرض شده و سایر منابع پروتئینی گیاهی را با آن قیاس می کنند. میزان پروتئین خام کنجاله سویا حدود ۴۴ درصد اعلام شده که در شرایط عملی میزان پروتئین کنجاله سویا کمتر از این مقدار میباشد. میزان اسید آمینه لایزین در سویا بالاست اما از نظر اسیدهای آمینه گوگرددار (میتونین و سیستین) کمبود دارد. دومین اسید آمینه محدود کننده کنجاله سویا هیستیدین است.

نحوه فرآوری این کنجاله بر روی کیفیت پروتئین کنجاله سویا بطور قابل ملاحظه ای تأثیر گذار است. رنگ تیره کنجاله سویا بیانگر حرارت بالا در حین فرآوری می باشد. حرارت بالا در حین فرآوری احتمال اتصال قندهای احیاکننده با عامل آمین آزاد اسید آمینه ای نظیر لیزین فراهم شده و در نتیجه میزان لایزین قابل استفاده این کنجاله کاهش می یابد. این کنجاله های تیره رنگ، مزه سوختگی میدهند و اگر حرارت درحین فرآوری ناکافی باشد، کنجاله سویا مزه ای شبیه فندق میدهند و روی عملکرد جوجه ها در طول دوره پرورش و میزان تولید و وزن تخم مرغ در مرغ های تخمگذار تأثیر منفی می گذارد. این کنجاله ها و رنگ قهوه ای روشن نشان دهنده کیفیت بهتر این کنجاله می باشد. حداکثر رطوبت کنجاله سویا باید حدود ۱۲ درصد، فاقد علایم کپک زدگی وبدون ذرات کلوخهایباشد. میزان انرژی قابل متابولیسم کنجاله سویاحدود۲۵۵۰ کیلو کالری در نظر گرفته می­شود. کنجاله سویا به دلیل میزان پتاسیم بالا حداکثر به میزان ۳۰ تا ۳۵ درصد در جیره مرغ محلی بکار می رود.

کنجاله سویا

 6 – کنجاله کلزا (Rapeseed Meal)

کنجاله کلزا حاصل روغن کشی از دانه روغنی کانولا یا کلزا می باشد. این کنجاله پروتئینی تا حدودی مشابه کنجاله سویا است و می توان جایگزین بخشی از کنجاله سویا در جیره مرغهای بومی گردد. یکی از مشکلات استفاده از این کنجاله در جیره مرغهای بومی، ایجاد بوی ماهی در تخم مرغ می باشد که به دلیل تجمع تری متیل آمین در زرده می باشد. مرغ های بومی بر خلاف مرغ های اصلاح شده (لگهورن سفید) توانایی ساختآنزیم تجزیه کننده تری متیل آمین حاصل از هضم این کنجاله را ندارندو این تری متیلآمین جذب و از طریق خون به زرده وارد شده و باعث می شود که استفاده کنجاله کلزابه میزان زیاد (۱۲ درصد بیشتر) در جيره مرغ های بومی باعث ایجاد بوی ماهی در تخم مرغ گردد. نتایج تحقیقات صورت گرفته نشان می دهد که سطوح پایین کنجاله کلزا در جیره مرغهای قهوه ای (اصلاح شده) تأثیری در ایجاد بوی نامطلوب تخم مرغ ها ندارد (۶ درصد جیره) اما جیره های حاوی ۱۲ درصد کنجاله کلزا و بیشتر از آن باعث ایجاد بوی نامطبوع در تخم مرغ های قهوه­ای می گردد.

استفاده از این کنجاله در مرحله ابتدایی پرورش جوجه های بومی به دلیل انرژی پایین، فیبر وگوگرد آزاد بالا مورد استقبال پرورش دهندگان نمی باشد. میزان فيبر کنجاله کلزا ۱۲ درصد است که فیبر بالایی محسوب شده و به دلیل فیبر بالا، میزان انرژی قابل متابولیسم این کنجاله پایین و در حدود ۲۰۰۰ کیلو کالری است. لذا استفاده از سطوح بالای کنجاله کلزا در جیره جوجه ها با کاهش مصرف خوراک همراه شده و عملکرد جوجه ها را تحت تأثیر قرار می دهد. از طرفی میزان گوگرد آزاد کنجاله کلزا ده برابر کنجاله سویا است. گوگرد در روده به کلسیم متصل و دسترسی مرغ را نسبت به کلسیم کاهش می دهد. همچنین وجود مقادیر بالای اسيد فایتیک (4/4 درصد ماده خشک) باعث شده که ۶۰ تا ۷۰ درصد از فسفر این کنجاله متصل به اسیدفایتیک می باشدوازدسترسجوجه­هاخارج شود. لذابهتراست استفاده ازکنجاله کلزادراواخردوره پرورش و به میزان ۱۰-۸ درصد جیره مرغ محلی محدود گردد.

کنجاله کلزا

– 7 – کنجاله آفتابگردان (Sunflower Meal)

کنجاله آفتابگردان از روغن کشی دانه های تخم آفتابگردان بدست می آید. میزان پروتئین خام این کنجاله بستگی به روش روغن کشی و بودن یا نبودن پوسته تخمه در این کنجاله دارد. در حالتی که از دانه کامل روغن کشی شود، میزان پروتئین خام این کنجاله حدود ۳۲ درصد است. رنگ این کنجاله تیره بوده و هنگام استفاده از این کنجاله، رنگجیره تیره می شود. این کنجاله از لحاظ اسید آمینه لیزین کمبود داشته و هنگام استفاده از کنجاله آفتابگردان، نیاز به افزودن اسید آمینه لیزین درجیره مرغ محلی می باشد.

کنجاله آفتابگردان

 8 – سبوس گندم (wheat Bran)

سبوس گندم یکی از فرآورده های فرعی گندم می باشد که علی رغم فیبر بالا در جیره مرغ های بومی مورد استفاده قرار می گیرد. میزان پروتئین خام سبوس حدود ۱۵ درصد بوده که نسبت به دانه گندم دارای میزان پروتئین خام بالاتر و همچنین میزان اسیدهای آمینه ضروری، اسید لینولئیک و املاح معدنی بیشتری نسبت به گندم دارد. میزان فيبر سبوس حدود ۱۱ درصد است. سبوس گندم دارای سطوح بالایی از کربوهیدرات های غیرنشاسته ای (آرابینوزایلان) بوده که استفاده از سطوح بالای سبوس گندم در جیره مرغها و جوجه ها باعث افزایش چسبندگی مواد هضمی در دستگاه گوارش شده که باعث کاهش هضم و جذب سایر مواد مغذی جیره می­شود. همچنین افزایش ویسکوزیته مواد هضمی زمینه را برای تکثیر میکروارگانیسم های بی هوازی در دستگاه گوارش فراهم می کند. این میکروارگانیسم ها در جذب چربی ها اختلال ایجاد نموده، علاوه بر این باعث آسیب به مخاط روده کوچک شده و باعث افزایش ضخامت دیواره روده کوچک و در نتیجه باعث کاهش جذب مواد مغذی می شود. لذا استفاده از سطوح بالای سبوس در جیره مرغ محلی باعث کاهش مصرف غذا، عملکرد تولیدی مرغ و کاهش راندمان غذایی می شود.

تحقیقات صورت گرفته نشان میدهد که استفاده از سبوس گندم در سطوح ۱۰ و ۱۵ درصد باعث افت تولید تخم مرغ تولیدی می شود. استفاده از سبوس در مرغهای بومی از چند جنبه مفید است. اول اینکه مرغ های بومی بالغ به دلیل افزایش وزن و تکامل بیشتر دستگاه گوارشی قادر به مصرف خوراک بیشتری هستند. لذا رقیق کردن جیره با سبوس گندم در مرحله اوج مصرف خوراک اهمیت زیادی دارد. دوم اینکه استفاده از سبوس در جیره مرغ محلی باعث می گردد مرغ وقت بیشتری را صرف مصرف خوراک کرده و از طرفی بطور غریزی پر بودن چینه دان بخصوص با مواد فیبری باعث ایجاد حالت رضایتمندی در مرغها شده، همین امر باعث کاهش نوک زدن مرغ ها به همدیگر می شود، در نتیجه باعث رشد بهتر پرها و کاهش تلفات مرغها می گردد. سوم اینکه رقیق کردن جیره با سبوس باعث می شود که قابلیت استفاده از انرژی برای تولید هر گرم از تخم مرغ بهبود پیدا کند که این بهبود می تواند به دلیل کاهش وزن مرغ (استفاده از ذخایر بدن) و رشد بهتر پرها (در فصول سرد سال) باشد. در جیره جوجه ها در مرحله ابتدایی پرورش می توان تا ۳ درصد جیره را به سبوس اختصاص داد و در ادامه دوره پرورش می توان از سبوس بیشتری در جیره مرغ محلی استفاده نمود.

سبوس گندم

 9 – روغن ها (Oils)

روغن ها یک منبع انرژی محسوب می گردد. که میزان انرژی قابل متابولیسم روغنها بطور میانگین حدود ۹۰۰۰ کیلو کالری عنوان شده که بالاترین میزان انرژی را بین اقلام خوراکی دارد. در مرغ های تخمگذار، انرژی اصلی­ترین ماده مغذی در تولید تخم مرغ محسوب می گردد و نتایج تحقیقات موید این نکته است، به طوری که افزایش انرژیجیره با استفاده از روغن باعث افزایش تولید تخم مرغ مرغ های تخمگذار گردید. مصرف روغن در جیره علاوه بر افزایش انرژی به دلیل ویژگی های خاص خود می تواند باعث افزایش عملکرد مرغها گردد. روغن ها به دلیل افزایش زمان عبور خوراک در دستگاه گوارش، باعث افزایش هضم و جذب مواد مغذی می شود. همچنین روغن در جیره مرغ محلی به دلیل افزایش چسبندگی در بافت جیره مانع خروج مواد مغذی کم مصرفی نظیر ویتامین ها، اسیدهای آمینه، آنزیم ها و غیره به شکل گرد و غبار می شود. علاوه بر این باعث افزایش خوش خوراکی جیره و افزایش وزن تخم مرغ در مرغ های تخمگذار میگرددکه این افزایش دراندازه تخم مرغ به دلیل افزایش مقداراسیدلینولئیک جیره عنوان شده است. باتوجه به مزایای استفاده از روغن درجیره دوره پرورش جوجه های بومی و مرغ های تخمگذار، توصیه می شود حداقل یک درصد جیره مرغ محلی بدون توجه به هزینه و قیمت به روغن اختصاص یابد.

در صورت استفاده از سطوح بالای روغن در جیره (۳ تا ۴ درصد) به دلیل احتمال کاهش خوراک مصرفی (به دلیل افزایش انرژی دریافتی پرنده) توصیه می شود غلظت سایر مواد مغذی جیره افزایش پیدا کند.

10 – پودر ماهی (Fish Meal)

پودر ماهی محصولی است که از پختن، خشک کردن و آسیاب کردن ماهی کامل و یا ضایعات ماهی بدست می­آید. پودر ماهی بر اساس مقدار پروتئین، چربی، رطوبت، خاکستر و ازت آن به درجات مختلفی از نظر کیفی تقسیم می گردد. هرچه مقدار پروتئین زیادتر و میزان چربی، رطوبت، خاکستر و ازت آزاد آن کمتر باشد، مطلوب تر است. پودر ماهی عمدتاً در پرورش جوجه های یکروزه مورد استفاده قرار می گیرد. در دوره ابتدایی پرورش برای تحریک رشد جوجه های بومی می توان ۳ تا ۵ درصد جیره را به پودر ماهی اختصاص داد. پروتئین پودر ماهی دارای ارزش بالایی است و حاوی مقادیر بالایی از لیزین، متیونین و تریپتوفان بوده و مکمل ارزشمند برای جیره های بر پایه دانه غلات (ذرت) می باشد. ترکیب پودر ماهی تجارتی نسبتاً ثابت بوده و دارای حدود ۶۵ درصد پروتئین خام است که دارای قابلیت هضم بالایی می باشد. پودر ماهی باید در جای خشک و خنک و دور از نور مستقیم آفتاب نگهداری شود. آنالیز سه نوع پودر ماهی تولید داخلی در جدول زیر نشان داده شده است.

                                               جدول- آنالیز سه نوع پودر ماهی داخلی

* در اثر رشد باکتریها و یا آنزیم های موجود در گوشت ماهی مقداری تری متیل آمین، دی متیل امین و باز های فرار تولید میشود. به مجموع این گازها ازت فرار تام (TVN)گفته می شود و باعث تخریب و فساد پودر ماهی می گردد. ازت فرار تام (TVN)هر چه کمتر باشد بیانگر کیفیت بالاتر محصول است.

منابع کلسیمی ، دی کلسیم فسفات ، ویتامین ها ، نمک و زئولیت

منابع کلسیمی (صدف یا کربنات کلسیم)، دی کلسیم فسفات (DCP)مکمل های ویتامینی و معدنی، نمک و متیونین مهمترین و اصلی ترین اجزای مکمل های مورد استفاده در جیره مرغهای بومی محسوب می گردد. که در ادامه به اختصار در مورد ان ها و میزان آن در جیره مرغ محلی  توضیح دادهایم.

 1 – منابع کلسیم و فسفر جیره

کلسیم بعنوان مهمترین و فراوانترین عنصر معدنی در بدن محسوب می گردد که نقش مهمی بر عملکرد پرنده از جمله در رشد جوجه ها و تولید تخم مرغ دارد. میزان کلسیم موجود در مواد خوراکی جیره مرغ محلی  نظير ذرت، سویا و غیره قادر به تأمین کلسیم مورد نیاز مرغها نمی باشد و نیاز به افزودن مکمل های کلسیمی به جیره می باشد. مهمترین منابع کلسیمی مورد استفاده در جیره طیور در شرایط کشور، صدف و کربنات کلسیم می باشد. البته منابع دیگری نظیر پودر استخوان هم بعنوان منبع کلسیمی وجود دارند که مهمترین مزیت پودر استخوان، نسبت مناسب کلسیم به فسفر می باشد.

میزان کلسیم پودر استخوان ۲۶ و میزان فسفر آن ۱۳ درصد است. اما به دلیل احتمال انتقال آلودگی، چندان مورد توجه مرغداران نمی باشد و عمدتاً از صدف و یا از کربنات کلسیم برای تأمین کلسیم مورد نیاز جیره استفاده می نمایند. استفاده از منبع کربنات کلسیم به دلیل صرفه اقتصادی رایج تر است و استفاده از صدف در جیره نسبت به کربنات کلسیم مزیتی ندارد اگر چه بعضی از محققین معتقد هستند که قابلیت دسترسی کلسیم موجود در صدف بیشتر از کربنات کلسیم می باشد. این محققین معتقدند که صدف مدت بیشتری در دستگاه گوارش باقی می ماند و به آرامی در طی یک دوره طولانی حل و بطور پیوسته در اختیار پرنده قرار می گیرد.

اما محققین معتقدند که اندازه ذرات کلسیمی نسبت به نوع منبع کلسیمی در جيره از اهمیت بیشتری برخوردار است به طوری که هر چه قطر ذرات منبع کلسیمی جیره بزرگ تر باشد، زمان ماندگاری آن دستگاه گوارش بیشتر شده، لذا باعث فراهم شدن بهتر کلسیم مورد نیاز بخصوص برای ساخته پوسته تخم مرغ می شود که آزادسازی آهسته کلسیم بخصوص در مواقع تاریکی که پرنده به خوراکی دسترسی ندارد حائز اهمیت است. اندازه ذرات منابع کلسیمی در دوره پرورش جوجه ها بهتر است که بین ۲-۰ میلی متر باشد. در ابتدای دوره پرورش منبع کلسیمی باید کمتر از 1 میلی متر و در ادامه با افزایش سن جوجه ها بهتر است که اندازه ذرات کلسیم همانند اندازه ذرات خوراک افزایش و به ۲ میلی متر برسد. در مرغ های بالغ تخمگذار بهتر است که ۵۰درصد منبع کلسیمی اندازه آن بین 2- 0میلی متر و ۵۰ درصد دیگر بین ۲ تا ۴ میلی متر باشد. توصیه می شود که با ادامه تخمگذاری درصد منبع کلسیمی با اندازه ۲ تا ۴ میلی متر به ۶۰ درصد افزایش یابد.

با توجه به اینکه ۹۷٪ از پوسته تخم مرغ از کربنات کلسیم تشکیل شده و تولید یک عدد تخم مرغ با مصرف ۲ تا ۳ گرم کلسیم همراه است لذا تعیین میزان کلسیم مورد نیاز مرغ های تخمگذار از اهمیت زیادی برخوردار است. انجمن ملی تحقیقات (NRC)میزان نیاز کلسیم مرغ های تخمگذار اصلاح شده با مصرف ۱۰۰ گرم خوراک در روز، را 25/3 درصد توصيه نموده است. اما این مقدار کلسیم برای مرغ های بومی که تولیدتخم مرغ و وزن تخم مرغ پائین تری دارند، ممکن است قابل توصیه نباشد. از طرفی ضخامت پوسته تخم مرغ در مرغ های بومی بیشتر از پوسته تخم مرغ مرغ های اصلاح شده می باشد. لذا احتياجات کلسیم مرغ های بومی از احتياجات مرغ های تخمگذار اصلاح شده متفاوت است. تحقیقات صورت گرفته برای تعیین احتياجات مرغ های بومی به کلسیم اندک است. در یکی از بررسی های صورت گرفته بر مرغ های بومی خراسان نشان داد که میزان 5/3 درصد کلسیم در اواسط و اواخرسیکل تخم گذاری (بعد از ۳۳ هفتگی) و سطح ۳ درصد کلسیم در مراحل ابتدایی دورهی تولید (۳۳-۲۶ هفتگی)، باعث بهبود تولید تخم مرغ در مرغ های بومی می گردد.

بیشتر نتایج تحقیقات صورت گرفته بر مرغ های بومی نشان دهنده حساسیت مرغ های بومی به افزایش سطح کلسیم و فسفر جیره می باشند و استفاده از سطوح بالای کلسیم با افت تولید تخم مرغ در مرغهای بومی همراه بود. دی کلسیم فسفات ( D.C.P) هم بعنوان منبع کلسیمی و هم بعنوان منبع فسفر محسوب شده که به صورت مصنوعی تهیه شده و تقریباً دارای ۲۳ درصد کلسیم و ۱۷ درصد فسفات میباشد. اصلی ترین نقش مهم دی کلسیم فسفات در تأمین فسفر قابل استفاده جیره باشد. به طوری که بالغ بر ۸۵ درصد فسفر معدنی جیره توسط این منبع تأمین می گردد. دی کلسیم فسفات به صورت پودر و یا گرانول به رنگ سفید تا خاکستری روشن و بدون بو می باشد. برای جذب مؤثر کلسیم و فسفر، باید بین این دو عنصر نسبت مناسبی در جیره غذایی جوجه ها و مرغ های تخمگذار وجود داشته باشد. حداکثر جذب و استفاده جوجه ها از کلسیم و فسفر زمانی است که نسبت بین این دو عنصر به صورت ۲ قسمت کلسیم و یک قسمت فسفر باشد و در مرغ های تخمگذار بومی 7 قسمت کلسیم و یک قسمت فسفر توصیه شده است.

2 – مکمل ویتامینی و مواد معدنی

در سیستم پرورش مرغ بومی روستایی، طیور علاوه بر خوراک دستی (معمولاً هنگام صبح و عصر) به دلیل گردش آزادانه در گردشگاه ها، بخشی از خوراکی مصرفی خود را از طبیعت کسب می نماید و باعث تنوع غذایی مرغها می شود. اما در سیستم بسته و نیمه بسته، خوراک های رایج در جیره مرغ محلی  قادر به تأمین نیازهای ویتامینی و معدنی نمی باشد، از طرفی با توجه به تراکم بالا در واحد سطح و بروز استرس استفاده از مکمل های معدنی و ویتامینی در جیره پرورش مرغ های بومی به عنوان یک ضرورت محسوب گردد. کمبود ویتامین ها و یا مواد معدنی باعث بروز اختلال در طول پرورش و یا تخمگذاری می گردد. افزودن مکمل های ویتامینی و معدنی می تواند با نتایج مثبتی همراه باشد. مکمل های ویتامینی و معدنی عموما به اندازه نیم درصد کل جیره بوده لذا برای توزیع یکنواخت تر در جیره، با چند کیلو گرم آرد ذرت مخلوط و به سایر مواد اولیه درون میکسر افزوده می گردد. تأمین ویتامین و مواد معدنی در سنین ابتدایی پرورش به دلیل تراکم بالای سطوح مواد مغذی کربوهیدراتی و پروتئینی و همچنین به دلیل عدم تکامل کامل دستگاه گوارش از اهمیت زیادی برخوردار است و با افزایش سن پرنده و مصرف بیشتر خوراک می توان میزان مکمل های ویتامینی و معدنی راکاهش داد.

3 – نمک

نمک معمولی حاوی سدیم و کلر است که اهمیت وجود نمک در جیره مرغ محلی بیشتر در خصوص تأمین سدیم مورد نیاز پرنده می باشد. سدیم به عنوان مهمترین کاتیوندر مایع خارج سلولی محسوب می شود که در حفظ حجم مایعات بدن و تنظیم فشار اسمزی اهمیت زیادی دارد. کمبود سدیم در جیره باعث کاهش مصرف خوراک، کاهش رشد و کاهش تولید تخم مرغ می شود. برای تامین سدیم جیره از نمک معمولی یا یددار استفاده می شود. نمک حاوی ۳۹٪ سدیم می باشد که برای تأمین مقدار سدیم مورد نیاز باید میزان نمک در جيره بین 25/0 تا ۳۵/ ۰ کل جیره در نظر گرفته می شود. کمبود نمک علاوه بر کاهش عملکرد گله باعث وقوع کانیبالیسم می شود. از طرفی افزایش نمک مصرفی چه از طریق خوراکی مصرفی و چه از طریق آب آشامیدنی علاوه بر کاهش عملکرد، باعث کاهش ترکیب یون کلسیم (Ca)و کربنات (HCO₃) در غدد پوسته ساز رحم مرغ شده لذا باعث کاهش ضخامت پوسته تخم مرغ میشود که این کاهش کیفیت پوسته تخم مرغ به میزان زیادی به سن و نژاد مرغ بستگی دارد. مرغهای مسن نسبت به مرغهای جوان نسبت به شوری آب حساسیت بیشتری دارند. در صورت شوری آب مصرفی در مرغ های تخمگذار، بهتر است که میزان نمک جیره کاهش داده شود. همچنین با استفاده از مکمل های ویتامین C می توان عوارض ناشی از ازدیاد سدیم در پرندگان را کاهش داد. یافته ها بیانگر این است که افزودن ویتامین C به میزان 8/0گرم به یک لیتر آب نتایج مثبتی بر کیفیت و مقدار تولید تخم مرغ دارد. اگر چه مرغ قادر به ساخت ویتامین C در بدن می باشند اما افزودن این ویتامین هنگامی که پرنده در معرض استرس های محیطی (گرما) و تغذیه ای (شوری آب) قرار دارند با نتایج مثبتی همراه می باشد.

4-زئولیت ( Zeolite)

زئولیت بعنوان یک افزودنی معدنی در جیره مرغ محلی  محسوب می شود.

زئولیت از جنس آلومینوسیلیکات بوده و دارای ساختمان سه بعدی و کریستالی می باشد. زئولیت به دو شکل طبیعی و مصنوعی می باشند که مهمترین و فراوان ترین زئولیت طبیعی مورد استفاده کلینوپتيلولايت است.

امروزه زئولیت کلینوپتيلولایت را فرآوری و با دانه بندی مناسب و با نام های تجاری مختلف (آنزیمیت) روانه بازار می کنند. خلل و فرج زیادی در ساختمان زئولیت وجود دارد و باعث قابلیت تبادل عناصری نظیر سدیم، پتاسیم، منیزیم و کلسیم می شود. زئولیت ها در حین عبور از دستگاه گوارش پرنده با خاصیت انتخابی که برای تبادلکاتیونهای مختلف دارند، به افزایش جذب مواد مغذی کمک کرده و باعث تأخیر در انتقال مواد هضم شده در طول دستگاه گوارش می شود. این تأخير سبب می شود که فرصت بیشتری برای تأثیر آنزیمهای گوارشی بر خوراک مصرفی ایجاد شود در نتیجه میزان هضم و درصد جذب مواد مغذی افزایش می یابد. زئولیت به دلیل کاهش رطوبت مدفوع می تواند باعث کاهش رطوبت بستر شده و در کاهش ابتلای پرنده به بیماری لوکسیدیوز مؤثر است. همچنین به دلیل ساختمان ویژه زئوليت (متخلخل) توانایی جذب بو و گاز را دارند، به طوری که با جذب گاز آمونیاک و سولفید هیدروژن می تواند باعث کاهش گازهای سمی در جایگاه شوند. با توجه به مزایای زئولیت می توان ۱ تا 2 درصد جیره را به زئولیت اختصاص داد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی