به منظور شناخت بهتر رفتار زنبور عوامل تحریک کننده و دریافت آن تحریکات توسط زنبور و هر آنچه که در مورد حواس زنبور عسل باید بدانید را بیان می کنیم در پست های قبلی عوامل مؤثر در گرده ­افشانی توسط زنبور عسل بررسی شد.

حواس زنبور عسل

دریافت رنگ­ها

زنبور عسل در طول تکامل خود سازش خاصی جهت دریافت و یا دیدن رنگ­های به خصوصی که در ارتباط با گل­ها و منابع غذایی­اش بوده پیدا کرده است. فرکانس نور که زنبور قادر به دیدن آن است بین حدود 300 تا 700 میلی میکرون است در حالی که برای انسان بین حدود 400 تا 800 میلی­میکرون می­باشد.

بنابراین در طیف نور، انسان از قرمز تا بنفش و زنبور عسل از نارنجی تا ماوراء بنفش را می­بینند. زنبور قادر به تشخیص رنگ قرمز نیست و آن­را مثل سیاه می­بیند.

به عبارت دیگر می­توان گفت زنبور عسل قادر است بین 4 گروه رنگ را تشخیص دهد که عبارتند از: زرد – آبی سبز- آبی – ماوراء بنفس . بنابراین زنبور نمی­تواند بین زرد و نارنجی را تشخیص دهد و هر دو برای آن یک رنگ هستند. ضمناً زنبور قادر است نور پلاریزه را نیز دریافت دارد.

دقت بینایی زنبور چقدر است؟ در فواصل کوتاه دقت بینایی زنبور زیاد است ولی هر چه فاصله بیشتر شود این دقت کمتر می­شود. همچنین دقت بینایی 3 فرم زنبور متفاوت است. زیرا تعداد چشم­های ساده (اماتیدی­ها) موجود در چشم­های مرکب آن­ها متفاوت می­باشد به طوری که: کارگر 300 /6، ملکه 900 /3و نر 000 /13اماتیدی در چشم­های مرکب دارد. بنابراین به نظر می­رسد که قدرت بینایی زنبور نر بیشتر از کارگر و از کارگر بیشتر از ملکه است.

تشخیص و تفکیک شکل­ها

چون گل­ها دارای شکل­های متفاوتی هستند مطالعات انجام شده نشان داده است که زنبورها قادر به تشخیص شکل­های توپر از شکل­های توخالی هستند.

بنابراین زنبور نسبت به شکل­هایی که توپر و متنوع ­تر باشند بیشتر حساس­ است . این موضوع از نظر چرای در مزارع و باغات اهمیت دارد زیرا بعضی از گل­ها دارای رنگ ماوراء بنفس هستند که به چشم انسان دیده نمی­شوند.

تشخیص رنگ ماوراء بنفش توسط زنبور عسل از نظر هدایت زنبور به طرف گل­ها و بهره ­برداری از شهد آن­ها حائز اهمیت است.

حس شنوایی و شنیدن

تا چند سال قبل عده­ای از محققین بر این اعتقاد بودند که زنبور قادر به شنیدن صداهایی که از طریق هوا منتقل می­شوند نمی­باشد. ولی امروزه شواهد زیادی در دست است که این نظریه را رد می­کند. علاوه بر این شواهده مختلف و علمی موجود مبین این است که زنبور عسل اصواتی را که از طریق اجسام منتقل می­شود را می­تواند دریافت دارد. از جمله ارتعاشات مختلف اجسامی را که روی آن­ها ایستاده است به راحتی دریافت داشته و عکس­العمل نشان می­دهد زنبور نسبت به ارتعاشات تا حدود 100 تا 150 هرتز که از اجسام عبور می­کند حساس می­باشد.

این موضوع را با مطالعه زنبور در داخل کندوی شیشه­ای می­توان تجربه کرد. مثلاً اگر ارتعاشی را با حدود فرکانس فوق به شیشه وارد نمائیم عکس­العمل فوری زنبورها دیده خواهد شد. مطالعات و شواهد موجود نشان داده­اند که عضو شنوایی زنبور برای دریافت ارتعاشات از اجسام روی پاهای وی واقع هستند. علاوه بر این موهای زیادی در سطح بدن خصوصاً روی شاخک ­های زنبور موجود هستند که وظیفه عضو شنوایی او را به عهده دارند.

صداهای مختلفی در داخل کندو تولید می­شوند از جمله صدای ملکه باکره وقتی که در داخل حجره ملکه و نزدیک به تولد می­باشد. این صدا را کارگرها شنیده و نسبت به آن عکس­ العمل نشان می­دهند.

ضمناً ملکه پس از تولید در روی سطح شان نیز صداهای مخصوصی را تولید می­کند. کارگرها نیز در هنگام انجام رقص­های مخصوص با ارتعاش شکم خود صداهای به خصوصی را تولید می­کنند که به وسیله آن معانی خاصی را القاء می­کنند. صداهای مخصوصی در مدخل سوراخ پرواز کندو به وسیله کارگرها نیز تولید می­شود که به نام صداهای «اعلان خطر» و آماده ­باش می­باشد.

کلیه این اصوات را می­توان با قرار دادن دستگاه استتوسکوپ روی کندوی شیشه­ای شنید. ولی هنوز معلوم نشده که زنبور عسل آن­ها را از طریق اجسام دریافت می­دارد و یا از طریق هوا.

حس بویایی

حس بویائی از مهمترین اعضاء حسی زنبور است و محل اصلی این عضو روی شاخک­هاست. زنبور عسل از نظر تکامل حس بویایی بسیار پیشرفته است و این به واسطه نیاز به سازش­ های مختلف می­باشد. مثلاً زنبور مجبور است اعضاء مختلف کلنی خود، افراد بیگانه و خودی، و منابع غذایی مختلف را تشخیص دهد که تمام این­ها بر مبنای حس بویایی استوار می­باشد.

علاوه بر این حس بویایی یکی از وسایل مکالماتی زنبور محسوب می­شود. مثلاً مکالمه و ارتباطی که بین ملکه و کارگرها در داخل کندو وجود دارد بر مبنای مجموعه پیچیده هورمون­های مخصوص ملکه است که حاوی پیام­ها و اطلاعات به خصوصی است.

یکی از این ترکیبات که به نام عطر ملکه یا «Queen Substance» مشهور است عبارتست از 9-oxo-2-Deconoic-acid که تا کنون مطالعات نشان داده است که اولاً حضور این ترکیب در داخل کندو مانع رشد و فعال شدن تخم­دان­های کارگرها شده، ثانیاً مانع ساخته شدن حجره ملکه در کندو به وسیله کارگرها گردیده ثالثاً در هنگام جفت­گیری عامل جلب کننده زنبورهای نر به طرف ملکه می­باشد. بنابراین اینگونه پیام­ها و اطلاعات و یا مکالمات بین ملکه و کارگر توسط همین یک ترکیب می­باشد. به طور کلی مکالمات شیمیایی بین ملکه و کارگرها به واسطه یک مجموعه ترکیبات شیمیایی انجام می­شود که از طریق حس بویایی صورت می­گیرد.

حس چشائی

حس چشائی برای یافتن منابع غذا و آب و تشخیص اعضاء کلنی برای زنبور عسل اهمیت زیادی دارد. در جریان مطالعات زیادی که انجام شده این موضوع روشن شده است که حس چشایی زنبور نمی­تواند یک عامل تعیین کننده ارزش ماده غذایی باشد. مثلاً می­توان زنبور را تحریک کرد که از مواد غذایی که هیچگونه ارزش غذایی ندارند و یا ارزش غذایی آن­ها پائین است تغذیه کند. در حقیقت بعضی از قندها از جمله مانور (Manose) برای زنبور خاصیت سمی دارد ولی زنبور از آن تغذیه می­کند. علاوه بر این در جریان این مطالعات روشن شد که قند ساکاروز بیش از تمام قندها برای زنبور تحریک کننده بوده است.

محل استقرار عضو یا اعضاء چشایی زنبور روی خرطوم و قطعات دهانی وی می­باشد. ضمناً ثابت شده است که اعضاء چشائی روی بندهای آخر شاخک­ها و همچنین روی پنجه پاهای جلوئی نیز قرار دارند.

زنبور عسل با اعضاء حسی چشائی خود قادر است نسبت به انواع قندها، نمک­ها، اسیدهای آمینه و پروتئین­ها و آب عکس ­العملی نشان دهد ولی تا کنون شواهدی دال بر تشخیص مواد تلخ توسط زنبور عسل وجود ندارد.

حس تشخیص منبع آب

شواهدی در دست است که زنبور می­تواند در فواصل کوتاه بدون اینکه تماسی با منبع آب پیدا کند آن را تشخیص داده و عکس­العمل نشان دهد. مثلاً دیده شده که وقتی زنبور نزدیک منبع آب قرار می­گیرد بدون آنکه با آب تماس حاصل نماید خرطومش را دراز می­کند. شاید زنبور قادر است مولکول­های آب را از فاله معینی دریافت دارد و یا شاید از طریق حس بویائی آن را تشخیص می­دهد. این امر هنوز روشن نشده است. اعضاء حسی مربوط به تشخیص منبع آب ممکن است روی پنجه­ ها و یا پالپ قطعاتی دهانی باشد و یا موهای اطراف روزنه ­های تنفسی این وظیفه را عهده­دار باشند.

تحقیقات نشان داده است که زنبوران چرا کننده نیاز کلنی زنبور عسل به آب را تشخیص داده و متناسب با نیاز کلنی نسبت به آوردن آب به کندو اقدام می­کنند. آوردن آب به کندو در روزهای گرم تشدید شده و در هنگام خنکی هوا کاهش می­یابد.

حس تشخیص درجه حرارت

آزمایشات و مشاهدات مختلف مبین این است که زنبور عسل با دقت زیادی قادر است درجه حرارت را تشخیص دهد و نسبت به آن عکس­العمل نشان دهد. مثلاً درجه حرارت منطقه پرورش نوزادان در تمام طول سال حدود 33 تا 34 درجه سانتی­گراد است و این نشان می­دهد که ابتدا زنبور باید قادر باشد تغییرات درجه حرارت را تشخیص دهد تا سپس در تنظیم و ثابت نگه داشتن آن اقدام نماید. علاوه بر این آزمایشات دیگر این امر را ثابت کرده است. اعضاء تشخیص درجه حرارت روی 6 بند آخر شاخک­ها واقع هستند.

حس لامسه

این حس نیز در زنبور بسیار متکامل یافته است. موهای حسی زیادی در سرتاسر بدن حشره پراکنده هستند. این موها خصوصاً روی شاخک­ها، قطعاتی دهانی و پنجه­ ها تراکم بیشتری دارند. بیشتر فعالیت­های زنبور در ساختن شان و غیره در داخل فضای تاریک کندو بر مبنای حس لامسه استوار شده است. همچنین زنبورها در تماس با یکدیگر با استفاده از شاخک­ها اطلاعات مختلف را رد و بدل می­کنند.

حس تشخیص نیروی جاذبه زمین

زنبور عسل قادر است جهت نیروی جاذبه زمین را درک کرده و عکس­العمل نشان دهد. اعضاء تشخیص این حس موهایی هستند که بین مفصل­های اصلی بدن واقع شده­اند، از جمله بین سر و قفس سینه و بین قفس سینه و شکم. این موها به صورت دایره ­وار به طرف بیرون قرار گرفته­اند. وقتی نیروی جاذبه، سر را به طرف پائین می­کشد، موهای قسمت پائین دایره موها به طرف پائین خمیده می­شوند که مبین جهت نیروی جاذبه است.

در صورتی که جهت جاذبه قطبی به طرف دیگر باشد عده­ای دیگر از آن موها به همان طرف خمیده می­شوند. بنابراین جهت خمیده شدن موهای فوق­ الذکر جهت جاذبه قطبی را نشان می­دهد. این گونه حس در مورد ارتباطات و مکالمات زنبور در هنگام رقص­های مخصوص اهمیت دارد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی