روش های گوناگونی که در مورد چگونگی چرای گوسفند و استفاده از چراگاه و مراتع وجود دارد عبارتند از:چرای گسترده یا آزاد،  چرای انتقالی یا بسته ،چرای مخلوط می باشد. دراین پست به بررسی چرا گوسفند می پردازیم.

روش­های چرا گوسفند :

اول – چرای گسترده یا آزاد:
در این روش، گله در مرتع رها می شود تا تمام یا قسمتی از آنرا بطور مداوم مورد استفاده قرار دهد. بهمین جهت چرای گسترده یا آزاد را بنام چرای مداوم نیز می خوانند. در کشورهای مختلف، معمولاً ضمن استفاده از این روش، تعداد معینی از گوسفندان را برای مساحت معینی از مرتع انتخاب می­کنند تا گوسفندان بتوانند در طول سال از علوفه حاصله استفاده نمایند. بر حسب نوع استفاده از گوسفندان در سطح مراتع چرای گسترده ممکن است به دو شکل مطلق و نسبی صورت گیرد:

الف -چرای گسترده مطلق:
در این روش، گله در تمام طول سال در مرتع بوده و محل دیگری در اختیار آن نمی باشد. این نوع چرا، عملاً نوعی از زندگی اولیه گوسفند است و در شرایط امروز و در سیستم های نوین گوسفندداری دنیا، در واحد هائی صورت می گیرد که مراتع متعدد و گسترده و اراضی بزرگ در اختیار دارند و در زمینه کنترل حیوانات وحشی و مهاجم از ضوابط اصولی و دقیق پیروی می نمایند.

در روش چرای گسترده مطلق، گوسفندان معمولاً گروه هائی را بطور طبیعی و بشكل فشرده در سطح مرتع تشکیل می­دهند و یا بصورت گله های کوچک از یک نقطه به نقطه دیگر حرکت می کنند. استقرار گوسفندان در این نوع چرا همیشه یکسان نیست و برحسب نژاد و نوع آنها متفاوت می باشد. چنانکه نژاد های کوهستانی مایلند بطور انفرادی و پراکنده چرا نمایند در حالیکه بعضی نژاد ها مانند دورست هورن در خط مستقیم و برخی دیگر بصورت گله های کوچک و کنار هم به چرا می پردازند. در بین انواع مختلف یک نژاد نیز تفاوت­هائی از نظر نوع علوفه مورد چرا وجود دارد. چنانکه برخی در سطح علوفه مرغوب و بعضی دیگر در قسمت­هایی از چراگاه که دارای علوفه فقیر و نامرغوب است به چرا مشغول می شوند.

نوع دیگری از چرای گسترده مطلق آنست که دامداران با گله حرکت می کنند و در تابستان در یک منطقه و در زمستان در نقطه دیگری گله را برای چرا رها می سازند و این همان روش کوچ یا پیلاق و قشلاق است که در بیشتر کشورهای خاور میانه و بویژه بین عشایر ایران معمول و متداول می باشد.

ب- چرای گسترده نسبی:
بدین ترتیب است که چراگاه بطور مداوم مورد استفاده گله قرار می گیرد و فقط در فصل رویش علوفه از چرای گله در قسمتی از چراگاه جلوگیری می شود تا بدینوسیله بتوان غذای زمستانی گله را فراهم و ذخیره کرد.

در نوع دیگری از چرای گسترده نسبی، فقط قسمتی از گله در فصل رویش علوفه به مدت فقط چند هفته در قسمتی از چراگاه باقی می مانند و سایر گوسفندان در بقیه سطح چراگاه پراکنده می­شوند.

باید توجه داشت که هرگونه محدودیت و یا حصار بندی در سطح مرتع روش چرا را از شکل گسترده و آزاد آن خارج می سازد. در عمل برای محدود ساختن قسمتی از گله، از حصارهای قابل انتقال و یا سگ های مخصوص گله استفاده می شود تا از یکطرف بتوان چرای گله را در سطح چراگاه کنترل نمود و از سوی دیگر با دور ساختن سگ های مخصوص گله و یا برداشتن حصارها، شکل چرا را بسهولت از حالت گسترده نسبی به صورت گسترده مطلق درآورد.

دوم – چرای انتقالی یا بسته:
در این روش چرا گوسفند ، مرتع بوسیله حصار، به قطعات مختلف تقسیم می شود و یا گوسفندان مدتی از سال را در جایگاه یا آغل به سر می برند. انواع روش­های چرای انتقالی به شرح زیر است:

الف- چرای انتقالی ساده:
بصورت تقسیم چراگاه بدو قسمت و انتقال گوسفندان از یک قسمت به قسمت دیگر در فواصل معین است.

در این روش، برخلاف چرای گسترده، علوفه ای که مطبوع و خوش خوراک نیز نباشد کاملاً به مصرف تغذیه گوسفندان می رسد زیرا بعلت ايجاد محدودیت و نصب حصار، گوسفندان مجبورند در هر زمان و در هر نقطه از چراگاه، هرچه را که در پیش پا دارند مصرف نمایند.

ب- چرای انتقالی با استفاده از جایگاه :
در این روش گوسفندان در روز به چرا گاه و يا مرتع فرستاده می شوند و عصر با جایگاه يا آغل بازمی گردند. این روش یکی از روش­های سنتی دامداران کشور است و استفاده از آن در ایران سابقه ای طولانی دارد. در نقاطی از کشور که دامداران به مراتع کوهستانی دسترسی دارند، صبح ها گله را برای چرا به کوه می فرستند و حدود ساعت ۱۰ آنرا بمنظور شیر دوشی به آغل برمی گردانند. عملیات شیردوشی معمولاً تا ظهر طول می کشد و گله پس از یک ساعت استراحت دوباره به چرا فرستاده می­شود. گله ساعت 5 بعداز ظهر برای شیردوشی مجدد به آغل عودت می یابد و پس از شیردوشی و مصرف مقداری نمک و آب یکساعت استراحت می کند و هرگاه سیر شده باشد دیگر چرای شبانه (شب چر) برای گله منظور نمی شود. در اواخر تابستان و اوایل پائیز، گله بعلت فقر مراتع، انحلبه سیر نمی شود و تحت این شرائط، دامدار گله را مجدداً به چرا می برد و نیمه شب آنرا برای استراحت به آغل برمی گرداند. بعضی مواقع نیز گله شب را در ارتفاعات و در پناهگاه های آن می گذراند و به آغل مراجعت نمی کند.

پ- چرای متناوب:
جهت چرا گوسفند و حفظ مراتع و ایجاد فرصت برای رشد و نمو گیاهان و نیز بمنظور بهره گیری از مراتع در طول زمان بیشتر، می توان از روش چرای متناوب استفاده نمود. در این روش مراتع را به قطعات مختلف تقسیم می نمایند و هر قطعه را جداگانه و متناوباً مورد چرا قرار می دهند و تا هنگامیکه چرا در قطعه اول تمام نشده باشد، گوسفندان را به قطعه دوم نمی برند.

با اجرای این روش، موقعی که گوسفندان به قطعات آخر مرتع می رسند، قطعات اول از شکل قبلی خارج شده و در شرایط مساعد هوا و رعایت عملیات لازم، گوسفندان می توانند در این قطعات از علوفه ای استفاده نمایند که بحد کافی فرصت رشد و تکثیر یافته است.

چگونگی قطعه بندی مراتع در روش چرای متناوب، با تعداد روزهای توقف گوسفندان در هر قطعه بستگی دارد. با توجه به این نکته که از اواسط بهار تا اواخر تابستان متوسط زمان رویش و آمادگی علوفه برای مصرف در هر قطعه تقريباً حدود ۳ هفته است، تعداد قطعات مورد لزوم را برحسب روزهای توقف گوسفند در هر قطعه، در جدول (1) می توان خلاصه کرد:

شکل (1) چگونگی چرای متناوب گوسفند را با احتساب ۷ روز توقف در هر قطعه نشان می دهد.

تجربه نشان داده است که حد مناسب قطعات در روش چرای متناوب، کمتر از ۱۰ و معمولاً بین ۶ تا ۸ قطعه است. در روش چرای متناوب، اولاً گیاهان بطرز یکنواختی رشد نموده و ساقه های زیرزمینی و ریشه آنها تقویت می گردد، ثانیاً در تمام اوقات که گوسفند به چرا فرستاده می­شود علوفه کافی در دسترس است. اجرای این روش زمانی با موفقیت توام است که دامدار با آگاهی از میزان علوفه موجود در هر نسبت احتیاجات غذایی گله در مدت معین، گوسفندان را به تعداد مناسب وارد هر قطعه نماید.

چرا گوسفند متناوب را می توان به اشکال متفاوت به مرحله اجرا درآورد. بعضی اوقات یک یا دو قطعه را در تمام طول چرا مانند نوعی از چرای گسترده نسبی، می توان همچنان بدون استفاده و بعنوان ذخیره نگهداری کرد تا در صورت لزوم از علوفه حاصله بشكل غذای زمستانی گله بعداً بهره برداری نمود. شکل دیگر چرا گوسفند متناوب در روش مخلوط پرورش گوسفند با کشت گیاهان زراعی و بشكل « پس چر» یا «پی درو» است که بعد از برداشت و درو کردن محصولات نظیر گندم و جو و چغندر، گوسفندان ازته چر یا کلش چر مزارع استفاده کنند. در ایران قسمتی از چرای گوسفندان در فصول معین از این طریق تأمین می­شود و دربرخی و بویژه در خراسان و استان هایی که در آنها کارخانجات قند وجود دارد و کشت چغندر معمول و متداول است، گله گوسفندان پس از برداشت محصول، از باقیمانده برگ و ساقه و حتی ریشه چغندر که مصرفی در کارخانه قند ندارد و همچنان در سطح خاک باقی می­ماند تغذیه و استفاده می­کنند.

سوم – چرای مخلوط:
گاهی اوقات و برحسب شرائط، می توان حیوان دیگری را نیز در چرای گوسفند وارد ساخت. وارد ساختن حیوان را در برنامه چرای گوسفند اصطلاحاً بنام چرای مخلوط می خوانند و گاهی ممکن است حتی بدون مخلوط شدن یک گله با گله دیگر صورت گیرد. انواع روش­های چرای مخلوط عبارتند از:

الف- چرای مخلوط گوسفند و گاو:
واسطه طبیعت گاو در مراتع مسطح و هموار و معمولاً بشکل گسترده و انتقالی صورت می گیرد. در هر دو شکل چرا گوسفند به صورت مخلوط، گاو معمولاً بصورت انفرادی و پراکنده ابتدا قسمت وسیعی از مرتع یا چراگاه را باصطلاح پوز زده و سپس بدون آنکه از علوفه بطور کامل مصرف نماید به طرف سایر قسمت های دست نخورده می­رود. بعبارت دیگر همیشه مقداری علوفه که طول آن کوتاه تر از سایر علوفه ­هاست برای چرای گوسفند در مرتع یا چراگاه باقی می ماند. برنامه چرای مخلوط گوسفند و گاو را می­توان بر حسب شرائط مختلف و نیز چگونگی امکانات و دامنه فعالیت های تولیدی دامدار، بصورت آرایش­های گوناگون ترتیب داد.

ب- چرای مخلوط میش و بره:
این روش از حدود سی سال پیش در مراکز گوسفندداری دنیا و بویژه در استراليا و زلاندنو و کشورهای اروپای غربی ورد اجرا گذاشته شده است. اگر چه چرای مخلوط میش و بره را بصورت انتقالی می توان ترتیب داد ولی تجربه نشان داده است در مرحله ای که بره ها با میش های مادر به چراگاه فرستاده می شوند بهتر است میش ها آزادانه به چرا بپردازند و بره های آنها مزاحم چرای مادرها نشوند. از طرف دیگر هرگاه بره ها نیز در چراگاه دائماً توسط میش های مادر تحت مراقبت و یا تعقیب باشند و آزادانه به پوز زدن و یا مصرف علوفه مبادرت نکنند، رشد شکمبه بره بطور طبیعی صورت نگرفته و علوفه مرتع بنحو مطلوب استفاده نخواهد شد. در عمل میتوان چراگاه را به قطعات مختلف تقسیم و حصاربندی بین قطعات را به گونه ای تعبیه نمود که فقط بره ها بتوانند از فواصل نرده های حصار و یا از راهروهای مخصوص به قطعه و یا قطعات دیگر بروند. این شکل تقسیم بندی چراگاه، باید به گونه ای باشد که میش های مادر بتوانند بره های خود را هرچندگاه در قطعات دیگر ببینند و با صدای آنها را بشنوند.

روش چرا گوسفند به صورت مخلوط میش و بره را معمولاً باید در زمانی بکار برد که علوفه چراگاه رسیده و دارای کیفیت مطلوب باشد. از این روش در اواسط بهار تا حدود اواخر تابستان می توان استفاده نمود و در شرایط مساعد آنرا با چرای گاو نیز مخلوط ساخت.

چهارم- کاربرد روش­های چرا:

بیشتر روش­هائی که در بالا به آنها اشاره شد از جمله روش­هائی هستند که در کشورهای توسعه یافته و در نقاطی قابل اجرا می باشند که از آب وهوای مناسب برخوردارند. اگر چه برگزیدن روش چرای انتقالی در شرایط مختلف آب و هوا غالباً توصیه شده است ولی باید دانست که بجز در مراتع مصنوعی، واقع در مناطق خشک استراليا و امریکا، استفاده از این روش در سایر نقاط چندان عملی بنظر نمی رسد. منتهی هرگاه چرای انتقالی را در یک برنامه طویل المدت و مشروط بر آنکه در فصل بهار و یا تابستان باجرا گذارند و در سالهای بعد مرتع را قرق کنند، می توان به نتايج سودمند این روش دلبسته و امیدوار بود.

بعلاوه همیشه این سئوال مطرح است که آیا ابداع یک سیستم کنترل دائمی چرا، مستلزم تقبل مخارج مربوط به تأسیسات و نظارت نخواهد بود و آیا این امر، دامداران و روستائیانی را که به تصور خود از حقوق سنتی خویش محروم می گردند، دچارنارضایتی نخواهدساخت؟ معمولاً تغییر یا تزلزل یک نظم تولیدی که با وجود غیر اقتصادی بودن آن قرنهاست استقرار یافته و تا حدودی نیز موازنه ای در امر تولید را فراهم ساخته، کار ساده و بدون مخاطره ای نخواهد بود و بعلاوه در صورت بروز اشتباهات فنی یا آماری و یا برخورد با عوامل پیش بینی نشده حتی این احتمال وجود دارد که درمان درد خطرناک تر از خود بیماری شود. باید شهامت قبول این مطلب را داشت که بیشتر روش­های کنترل چراکه غالباً نیز در بعضی از ممالک پیشرفته اجرا می­شوند، در حال حاضر بدون رعایت شرائطی که قبلاً به آن اشاره شد در مراتع خشک و نیمه خشک ممالک در حال توسعه مانند ایران قابل اجرا نیستند. بطور کلی هرگز عاملی به تنهایی نمی تواند مشکل لاینحلی را بوجود آورد اما هرگاه مجموعه ای از مشکلات مانند مسائل اکولوژیک، فنی، جغرافیائی، مالی، اداری، حقوقی، اقتصادی، اجتماعی وحتی روانی در بین باشد حل کلیه مسائل تا حدودی غیرعملی خواهد بود و فقط پس از پذیرش چنین واقعیتی است که می توان راه حل های واقع بینانه ارائه داد. این این راه حل ها نیز در جهت تزلزل و یا تغییر روش چرا نبوده و بیشتر بمنظور بهبود کلی وضع تغذیه دام است، زیرا که هسته مرکزی تمام مشکلات، احتمالاً همین یک مسئله است و تا زمانی که دامدار، غذای تکمیلی گوسفند و یا سایر دام­های خود را به مقادیر کافی و با کمترین و یا عادلانه ترین قیمت در اختیار نداشته باشد، تنظیم استفاده از چراگاه و دقت در چگونگی اجرای یکی از روش­های چرا، کاری عبث و بی فایده خواهد بود.

۶- موقع چرا:

یکی از نکات اساسی که در هنگام چرای گوسفند بویژه در ضمن اجرای « روش چرای انتقالی با استفاده از جایگاه» باید رعایت نمود، توجه به زمان و یا موقع چرا می باشد. در ایران اکثر گیاهان مراتع را خانواده های متعددی غیر از گرامينه و لگومینوز تشکیل می دهد و بهمین جهت در فصل چرای مراتع باید دقت و مراقبت لازم بعمل آید. معمولاً گوسفند از اوایل فصل بهار قادر به انتقال به چراگاه می باشد و اگرچه انتخاب زمان انتقال در هر نقطه از کشور، با شرائط آب و هوا میزان نزولات جوی، ارتفاع محل، رطوبت جو، نوع خاک و بالاخره وضع گیاهان علوفه ای در آن نقطه بستگی دارد ولی توجه بدو نکته لازم و ضروری است: اولاً همانطوریکه قبلا اشاره شد گیاهان سمی در بهار زودتر از سایر گیاهان ظاهر می شود و پیش چر گوسفند در این نقاط ممکن است موجب ضایعات و یا تلفاتی در حیوان گردد. ثانيا هنگامی می توان از چراگاه استفاده نمود که ارتفاع ساقه های علوفه، دست کم به ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر برسد. با این ترتیب هر قدر در عقب انداختن چرای گوسفند از ابتدای فصل بهار به بعد تأکید شود و شروع چرا به اواسط بهار موکول گردد بهمان نسبت در حفظ و تقوبت مرتع نیز بیشتر سعی و کوشش مبذول شده است. باید خاطر نشان ساخت که تكثير اکثر گیاهان علوفه ای بصورت غیر جنسی و توسط ریزوم یا ساقه های زیرزمینی است و هرگاه گیاهان، مجال رشد کافی نیابند و با ساقه های هوائی کوتاه مورد چرا قرار گیرند، صرفنظر از آنکه امکان تولیدی ساقه های هوائی گل دهنده و تكثير جنسی گیا شان از دست می رود بلکه بواسطه چرا، ساقه های هوائی کوتاه همراه با ریزوم­ها مصرف و تكثير مجدد گیاهان نیز غیر مقدور می گردد.

در روش «چرای انتقالی با استفاده از جایگاه» معمولاً می توان از چراگاه در یک دوره ۳ تا 4 ماهه جهت چرای گوسفندان استفاده نمود. این دوره که از اواسط بهار شروع و تقريباً تا اوایل پائیز طول می کشد، رویهمرفته بهترین ایام سال برای شد و نمو گیاهان است. در اواسط پائیز معمولاً طول علوفه بطور متوسط حدود 3 تا 4 سانتیمتر خواهد بود و در اینصورت برای حفظ مرتع و مجال تکثیر گیاهان، باید برنامه چرای گوسفند را متوقف ساخت. بعبارت دیگر چرای بی موقع در پائیز موجب ممانعت از تکثیر مجدد و رشد گیاهان مرتع می شود و کیفیت مرتع را کاهش می دهد. در مناطق معتدل، نیز که در اواخر زمستان و اوایل بهار آثار سبزی بر روی دامنه ها ظاهر می شود، چرای گوسفند. در این دامنه ها غير اصولی بوده و خساراتی را از نظر تولید گیاهان علوفه ای بیار خواهد آورد.

۷- ظرفیت چرای مراتع

برحسب تعریف، حداکثر تعداد گوسفندی که می تواند هرساله در محدوده خاصی و در مدت معینی از سال چرا كند وسطح تولید مرتع از نظر کمیت و کیفیت تغییری نیابد بنام ظرفیت چرای مرتع شناخته می شود.

مدت معین چرا از نظر آنکه در سطح تولید مرتع تغييری حاصل نشود، در ایران بطور متوسط حدود یک صد روز تعیین گردیده است. بدیهی است که این مدت در مناطق بر حسب شرایط آب و هوا و بارندگی و وضع گیاهان علوفه ای دارای نوساناتی است و بعنوان مثال در مراتع شمال ایران از یکصد روز به مراتب بیشتر و در مناطقی که دارای مراتع بسیار فقیر است، به مراتب کمتر می باشد. بهمین جهت، مدت يکصد روز را بعنوان حد متوسط بمدت چرا در ایران پذیرفته اند.

سطح تولید مرتع را با برداشت و توزین علوفه از تعدادی کرت های آزمایشی در هر مرتع به دست می آورند، مساحت هر کرت آزمایشی را در مراتع با پوشش زیاد و کافي يك متر مربع و در مراتع تنک و کم پشت، ده متر مربع انتخاب می نمايند و بر اساس مقدار علوفه در هر کرت، میزان علوفه خشک را در یک هکتار محاسبه می کنند. لازم به تذکر است که برای تسریع در کار و جلوگیری از اتلاف وقت در خشک نمودن علوفه ای مرتعی، از ضریب خشکی گیاهان مراتع استفاده نموده و وزن خشک علوفه را بدست می آورند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی