آبستنی سگ در تعریف عبارت است از چسبیدن و جایگزینی سلول تخم که حاصل لقاح و ترکیب اسپرم و تخمک است به دیواره رحم که در طول مرحله دی استروس، پس از فحلی و جفت گیری روی می دهد. در برخی منابع طول دورة بارداری سگ ۶۸-۵۷ روز عنوان شده و متوسط مدت زمان بارداری سگ را ۶۴-۶۳ روز دانسته اند ولی از آنجایی که قدرت اسپرم در باروری تخمک به مدت چند روز حفظ می شود و ممکن است جفت گیری چندین روز و به طور متوالی ادامه داشته باشد و تخمک گذاری نیز به صورت مرحله ای اتفاق می افتد به همین دلیل در برخی موارد، زایمان ممکن است تا قریب ۷۰ روز بعد از جفت گیری به تأخیر افتد. در این پست به آبستنی سگ و راه های تشخيص و علایم آن و مدت زمان بارداری سگ می پردازیم.

آبستنی و علایم آن

علایم آبستنی در سگ شامل افزایش اشتها، افزایش وزن و افزایش اندازة پستان­ها می باشد. وزن سگ آبستن در طول آبستنی ممکن است بین ۲۰ تا ۵۵ درصد افزایش یابد. بعد از لقاح اسپرم و تخمک، مراحل تقسیم سلولی تخمک لقاح شده ادامه می یابد و حرکت این سلول به طرف شاخ های رحمی آغاز می شود تا جایگزینی در شاخ­های رحمی انجام شود به عبارتی دیگر حدود ۹ روز بعد از تخمک گذاری سلول تخم در حال تقسیم که از حدود ۳۰ سلول تشکیل شده است از لوله های رحمی وارد رحم می شود و به رشد خود ادامه می دهد. رویان­ها در طول شاخ­های رحم تقسیم شده ولی تا روز ۲۱ بعد از تخمک گذاری به دیواره رحم متصل نمی­شوند و پس از این مدت اتصال دایمی بین هر رویان و دیواره رحم شروع به تشکیل می شود و به مرور با تشکیل جفت و پرده های جنینی رشد جنین بیشتر شده و علایم آبستنی با بزرگی شکم مشخص می گردد.

تغییرات هورمونی در آبستنی مربوط به هورمون­های پروژسترون، استروژن، پرولاکتین و ریلکسین می­باشد. غلظت پروژسترون حدود ۲۰ روز پس از پایان فحلی چه سگ آبستن باشد یا نباشد به حداکثر میزان خود می­رسد و در نیمة دوم آبستنی غلظت آن کاهش می یابد و در اواخر آبستنی غلظت آن نبستاً پایین است که در نهایت حدود ۳۶-۲۴ ساعت قبل از زایمان غلظت آن به سرعت کاهش می یابد و درست بلافاصله بعد از زایمان به صفر می رسد. این کاهش آخری ناشی از آزاد شدن  است. غلظت استروژن پیوسته در طول آبستنی افزایش می یابد و بلافاصله قبل از زایمان به حداکثر میزان خود می رسد و به صورت ناگهانی بعد از زایمان به سطح پایه کاهش می یابد. غلظت پرولاکتین در نیمه دوم آبستنی یعنی زمانی که غلظت پروژسترون کاهش می یابد افزایش یافته و همزمان با کاهش سریع پروژسترون در ۳۶-۲۴ ساعت قبل از زایمان افزایش ناگهانی و موقت غلظت پرولاکتین دیده می شود. غلظت هورمون ریلکسین که تنها هورمون اختصاصی شناخته شده در آبستنی سگ می باشد از روز ۲۵ آبستنی شروع به افزایش می نماید. این هورمون در روزهای ۴۰-۱۵ آبستنی به حداکثر میزان خود رسیده و پس از آن تا قبل از زایمان به تدریج کاهش می یابد. هورمون ریلکسین مسئول اتساع گردن رحم و نرمی و شل شدن محل اتصال دو نیمه استخوان لگن می باشد. به عبارتی این هورمون بدن را برای زایمان آماده می سازد. در سگ منبع اصلی و تنها منبع تولید هورمون ریلکسین جفت است.

مدت زمان بارداری سگ و آبستنی را می توان به سه مرحله تقسیم کرد.

مرحله اول از لقاح تا روز ۱۹-۱۶ پس از جفت گیری.

مرحله دوم از روز ۳۳-۱۹ پس از جفت گیری که جایگزینی جنینی در این مرحله رخ می دهد.

مرحله سوم از روز ۳۳ جفت گیری تا زایمان که حداکثر رشد (۹۵٪) در این مرحله انجام می شود.

در مدت زمان بارداری سگ طول آبستنی معمولاً افزایش اندازه رو به پیشرفت شکم از روز ۳۵ آبستنی دیده می شود که این مسأله مربوط به افزایش اندازه و وزن رحم می باشد. سر پستانک­ها از روز ۳۵ تا ۴۵ آبستنی شروع به بزرگی می­کنند و سفت می شوند ولی بعد از این مدت معمولاً نرم و بلندتر می شوند. غدد پستانی از روز ۵۰ تا ۵۵ آبستنی متورم هستند که این علایم عموماً در تمام موارد آبستنی دیده می شود و بایستی از آبستنی کاذب تشخیص داده شود.

مدت زمان بارداری سگ و همزمان با پیشرفت آن حجم خون مادر به میزان ۲۰ تا ۴۰ درصد افزایش یافته و بر حجم پلاسما به میزان ۴۰ تا ۵۰ درصد افزوده می شود. برون­ده قلبی حیوان آبستن نیز به میزان ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش می یابد. در طول آبستنی افزایش حجم رحم سبب جابه جایی پرده دیافراگم به سمت جلو می شود که می­تواند بر تعداد و عمق تنفس مادر در زمان آبستنی تأثیر بگذارد به عبارتی ممکن است عمق تنفس کم شده و بر تعداد آن افزوده شود.

آبستنی از دو پدر متفاوت

با توجه به تعداد زیاد تخمکهایی که در مرحلة فحلی سگ های ماده آزاد می شود و تعداد آنها در نژادهای بزرگ ممکن است به بیش از ۲۰ عدد برسد و باتوجه به طول مرحله فحلى (استروس) که ممکن است جفت­گیری حیوان به مدت چند روز و به طور پیوسته ادامه داشته باشد ممکن است بیش از یک سگ نر با حیوان ماده جفت گیری نماید و آبستنی از دو پدر متفاوت ایجاد شود. شک این حالت زمانی قوت می­گیرد که توله ها از نظر رنگ، شکل، و اندازه بدن دو گروه کاملاً مشخص را تشکیل دهند. تأييد لقاح از دو پدر یا بیشتر با بررسی فرزندان زمانی ممکن است که والدین از نژادهای خالص باشند.

تشخيص آبستنی در سگ

روش های موجود تشخیص آبستنی چهار نوع است. مدیریتی، درمانگاهی، مافوق صوتی و آزمایشگاهی.

لمس رحم آبستن از طریق دیواره شکم یکی از بهترین روش های تشخیص بارداری سگ در مراحل اولیه است البته این مسأله به مواردی از قبیل اندازه سگ ماده، دوره آبستنی و تعداد جنین ها در داخل رحم بستگی دارد.

کتاب های مامایی دامپزشکی تعداد متوسط جنین های داخل رحم را در نژادهای مختلف سگ به صورت زیر دانسته اند:

نژادهای بزرگ ۱۰-۶ عدد

نژادهای متوسط ۷-۴ عدد

نژادهای کوچک ۴-۲ عدد

نگارنده در نژادهای بزرگ تا ۲۴ توله و در نژادهای کوچک تا ۱۲ توله در هر بار زایمان را مشاهده کرده است که نخستین مورد مربوط به یک ماده سگ گریت دین ابلق ۳ ساله بوده که در زایمان دوم و با یک بار جفتگیری ۲۴ توله به دنیا آورده و دومین مورد مربوط به یک تریر مادة معمولی بوده است.

همانگونه که نوشته شد لمس محوطه شکمی مطمئن ترین روش تشخیص بارداری سگ در ماده است ولی سهولت تشخیص یا سختی آن بستگی به موارد زیر دارد:

1. اندازة حیوان که هرچه کوچکتر باشد تشخیص آسان تر است.
2. مقاومت حیوان که آیا در مقابل لمس منطقه شکم مقاومت می نماید یا خیر، در صورت عدم مقاومت حيوان معاینه راحت و تشخیص سهل تر است. در برخی نژادها از جمله اشپیتس ، حیوان با انقباض عضلات شکمی به شدت در مقابل معاينه آبستنی مقاومت می کند و تشخیص بسیار سخت می شود.
3. مرحله آبستنی به هنگام معاینه.
4. تعداد جنین ها در داخل رحم که هرچه تعداد جنین ها بیشتر باشد تشخیص راحت تر است.
5. آیا وزن حیوان به اندازه طبیعی است یا فوق العاده چاق می باشد.
6. محل استقرار جنین ها که هرچه در نواحی تحتانی شاخ های رحمی جایگزین شده باشند تشخیص آبستنی راحت تر است.
7. مهارت و تجربه فردی که این کار را انجام می دهد.

مدت زمان بارداری سگ «در روزهای ۲۱-۱۸ آبستنی در ماده سگ­های کوچک آبستن رویان ها را می توان به اسانی مورد بازرسی قرار داد و تعداد توله­ های موجود را به طور تقریبی برشمرد ولی اگر تعداد آنها یک یا دو عدد باشد و در قسمت های قدامی شاخ رحم جایگزین شده باشند ممکن است لمس نشوند.» در سگ­های ماده بزرگ و چاق احتمال تشخیص رویان ها در این مرحله وجود ندارد. روزهای ۳۰-۲۴ پس از جفت گیری بهترین زمان برای تشخیص آبستنی در مراحل اولیه است. جنین ها تا روز ۲۴ به صورت برآمدگی های کروی شکل سفتی هستند که به آسانی قابل تشخیص می باشند و تا روز ۳۵ آبستنی بین رویان ها بخش منقبض شده ای از رحم وجود دارد که بعد از روز ۳۵ تداوم رشد جنین ها سبب می شود این انقباضات از بین برود و تشخیص از طريق ملامسه سخت و غیر ممکن شود. اگر دامپزشک به هنگام بازرسی و لمس شکم با مقاومت حیوان روبه رو شود ممکن است بازرسی از راه راست روده را انجام دهد. بنابراین با بلند کردن قسمت جلویی بدن حیوان و با فشار دادن روی شکم رحم را به عقب و به مدخل لگن می راند و با انگشت از طریق راست روده رحم را مورد بررسی قرار می دهد و می تواند قسمتی از جنین آخر را زير انگشت حس نماید.

در روزهای ۴۴-۳۵ در حیوان آبستن با جنین های متعدد اتساع شکمی قابل رؤیت می شود ولی لمس جنين­ها ممکن نیست. در این ایام از آن جایی که رحم بیشتر سفتی خود را از دست داده است تشخیص صحیح، به خصوص در سگ­هایی که فقط بای دو جنین آبستن هستند ممکن است مشکل باشد.

در روزهای ۵۵-۴۵ افزایش اندازة جنین ها سریع بوده و در روز ۴۵ ممکن است بتوان جنئین هایی را که در قسمت عقبی رحم قرار گرفته اند بین انگشتان لمس کرد.

در روزهای ۶۳-۵۵ چنانچه سگ ماده اجازة دستکاری و بازرسی محوطة شکمی را بدهد در تشخیص آبستنی هیچ گونه اشکالی وجود نخواهد داشت و اندازه جنین ها به قدری است که به آسانی تشخیص داده می شوند، در این هنگام رشد، اندازه و شکل غدد پستانی و اندازة شکم دلیل با ارزشی جهت تأیید آبستنی هستند.

در درمانگاه تشخیص آبستنی با ملامسه شاخ های رحم در روز ۳۵-۲۵ متعاقب جفت گیری انجام می شود البته این فاصله زمانی به طور دقیق به اثبات نرسیده است. به مرور زمان با رشد جنین ها، شاخ های رحمی به طرف کف حفره شکمی کشیده شده که در این حالت دامپزشک به منظور تشخیص آبستنی با بلند کردن دست های حیوان سبب کشیده شدن رحم به سمت عقب شده و با لمس می تواند آبستنی را تشخیص دهد.

در هر حال به هنگام تشخیص آبستنی با روش ملامسه باید به دو مورد دقت کرد.

1. ملامسه به گونه ای انجام شود که به مادر و به خصوص جنین ها آسیبی وارد نشود.
2. اندام ها و مدفوع موجود در روده ها با رویان اشتباه نگردد.

سونوگرافی و رادیولوژی در تشخیص آبستنی قابل استفاده هستند. رادیولوژی در ۱۵ روز آخر به واسطه رسوب کلسیم در استخوان­های جنین و استخوانی شدن اسکلت جنین ها قابل استفاده است. با پیشرفت استخوانی شدن، تشخیص تعداد بیشتری از استخوان ها امکان پذیر می شود و با شمارش تعداد جمجمه های جنین در اواخر آبستنی می توان تعداد توله ها را شمارش کرد.

استفاده از اشعة یونیزه کننده بعد از روز ۴۵ بعید است که به جنین ها آسیبی وارد سازد ولی استفاده از آن در طی اوایل آبستنی و به هنگام مراحل اندام زایی جنین به شدت مخاطره آمیز است.

موارد استفاده از رادیولوژی در آبستنی سگ عبارتند از:

1. تشخیص مراحل آخر آبستنی در سگ­های چاق به منظور تشخیص تفریقی آن از آبستنی کاذب.
2. تشخیص آبستنی در سگ هایی که یک توله در رحم داشته و ممکن است به آبستنی طولانی مبتلا باشند.
3. تشخیص تعداد توله ها در موارد درمان سخت زایی.
4. تعیین موقعیت و نحوه قرار گرفتن توله های در حال زایمان.

در موارد استفاده از رادیولوژی شدتی کمتر از ۱۰۰ میلی آمپر، ولتاژ بین ۶۵ و ۹۰ کیلو ولت و سرعت 03/0 تا 15/0 ثانیه بر حسب اندازه سگ ماده و مقدار چربی بدن آن کافی است.

با استفاده از سونوگرافی از روز ۲۰ بعد از تخمک گذاری که رویان ها تقریباً ۷ میلی متر قطر و ۱۵ میلی متر طول دارند می توان رویان را مشاهده کرد. ضربان قلب رویان را می توان تقریباً روز ۲۲ بعد از تخمک گذاری مشاهده نمود. تعداد ضربان قلب جنین دو برابر ضربان قلب مادر است. صدای جریان خون جفت بعضی سگ­ها در روز ۲۵ شنیده می شود. بین روزهای ۳۲ و ۵۵ بیشترین رشد جنین مشاهده می شود و جوانه های دست و پا آشکار می گردد و سر، تنه و شکم از هم جدا می شوند. اسکلت جنین از روز ۴۰ آشکار شده و قلب را در این زمان به راحتی می توان مشخص نمود. در اواخر آبستنی نیز سر، ستون مهره ها و دنده ها به راحتی قابل تشخیص هستند. البته دقت در شمارش تعداد قطعی جنین ها کم است. بیشترین دقت در یک ماه بعد از جفت گیری و کمترین دقت در اواخر آبستنی است و هر چه تعداد توله ها زیادتر باشند دقت کاهش می یابد. ضربان قلب جنین را می توان با گوشی طبی در اواخر آبستنی شنید. تعداد ضربان قلب جنین بیش از دو برابر ضربان قلب مادر است.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی