در این پست شکل شناسی و اندام شناسی خارجی زنبور عسل و ضمائمی که به آن متصل می­گردد شرح داده می­شود. زنبور عسل با سایر حشرات در خیلی از خصوصیات مشترک بوده ولی از نظر شکل، اندازه و عمل بعضی از قسمت­های بدن با هم فرق دارند.زنبور عسل مانند سایر حشرات و برخلاف انسان و سایر مهره­ داران دارای اسکلت خارجی می­باشد. این اسکلت سخت از قطعات و حلقه­های سخت کیتینی درست شده که تمام اعضاء داخلی بدن را احاطه می­کند. کیتین ماده شیمیایی پیچیده غیر فعالی است که توسط لایه زنده پوست ترشح شده و دستگاه­های داخلی بدن را در مقابل صدمات مکانیکی و از دست دادن رطوبت حفظ می­کند.

شکل شناسی خارجی

زنبور عسل حشره ­ای است که تقریباً استوانه­ای شکل و تقارن دو طرفی دارد، بدین معنی که ضمائم و زوائد بدن در قسمت­های چپ و راست بدن با هم شبیه می­باشند. بدن زنبور عسل مانند سایر حشرات حلقه حلقه بوده و این حلقه­ ها طوری کنار هم قرار گرفته­اند که بدن زنبور را به طور مشخص به سه قسمت سر، سینه و شکم تقسیم می­نماید.

در روی سر زنبور که قسمت جلوئی بدن را تشکیل می­دهد، چشمها، شاخک­ها و قطعات دهانی قرار دارند و در روی سینه ضمائم حرکتی زنبور شامل پاها و بال­ها مستقر می­باشند.

در روی شکم ضمائمی وجود نداشته، بلکه فقط در انتهای آن دستگاه تناسلی خارجی قرار دارد. نیش که در انتهای بدن زنبوران ماده قرار دارد از تغییر شکل تخم ریز به وجود آمده است. بیشتر ضمائم زنبور عسل مفصلی یا بند بند می­باشند.

سر

سر زنبور جمجمه سختی است که در جلو بدن قرار دارد. سر از روبرو مثلثی و در قسمت عقب یعنی محل اتصال، به گردن کمی فرو رفته است . در روی سر زنبور قطعات دهانی و اعضاء حسی مهمی چون چشم­های ساده، مرکب و شاخک­ ها قرار می­گیرند. سر حشرات توسط قطعه نرمی بنام گردن به سینه متصل می­گردد.

چشم­ها

در روی سر زنبور عسل دو نوع چشم قرار دارند. چشم­های مرکب و چشم­های ساده. چشم­های مرکب به صورت لوبیایی و بزرگ در دو طرف و بالای سر قرار دارند. هر کدام از چشم­های مرکب از تعداد زیادی سلول­های شش وجهی درست شده ­اند که هر کدام به عنوان یک واحد بینائی عمل می­کنند.

تعداد سلول­های شش وجهی در زنبور نر خیلی بیشتر از زنبور ملکه و کارگر می­باشد. چشم­های ساده سه عدد هستند که در فرق سر و در بین چشم­های مرکب به صورت قرینه قرار می­گیرند. چشم­های ساده معمولاً از یک عدسی بسیار ساده درست شده ­اند. مجموعه چشم­های ساده و مرکب، حس بینایی زنبور را تشکیل می­دهند.

شاخک­ها

شاخک­ها زوائد بندبند بوده که به تعداد یک جفت در جلو سر و معمولاً در بین و کنار چشم­های مرکب قرار می­گیرند. تعداد بندها در زنبورهای نر 13 و در زنبور ملکه و کارگرها 12 بند هستند. اگر در زیر میکروسکوپ به شاخک زنبور عسل نگاه کنیم خواهیم دید که روی هشت بند آخر شاخک از اعضای حسی بسیار زیادی پوشیده شده است. این اعضاء حسی به اشکال گوناگون در روی بندهای کیتینی شاخک قرار دارند.

در روی شاخک هفت نوع سلول­های حسی تشخیص داد­­ه ­اند، که به عنوان اعضای حسی تماسی، بویایی و همچنین اعضاء حسی که نسبت به درجه حرارت، رطوبت و گاز کربنیک حساس می­باشند مشخص گردیده ­اند.

اعضاء حسی در روی شاخک­های نرها به مراتب بیشتر از کارگرها می­باشد. مثلاً تعداد عضو حسی بشقاب مانند که به بو حساس می­باشند در نرها حدود000 /30 و در کارگرها فقط 000 /6عدد می­باشد.

قطعات دهانی

به طور کلی قطعات دهانی زنبور عسل از چهار قسمت زیر درست شده است:

 لب بالا

در جلو سر و جلو سایر قطعات دهانی قطعه سخت مستطیلی شکلی قرار دارد که توسط قسمت نرمی به جول سر یا صورت متصل می­گردد.

آرواره ­های بالا

در زیر لب بالا دو زائده بسیار سخت معمولاً قهوه­ای یا سیاهرنگ، مقعر الطرفین که از دو نقطه به جمجمه سر متصل گردیده که دارای حرکت افقی بوده و در عمل تغذیه و همچنین ساختن لانه ­های مومی به کار برده می­شوند.

آرواره­ های پائین

آرواره­ های پائین در قسمت زیر یا عقب آرواره ­های بالا قرار می­گیرند. هر آرواره پائین از پنج قسمت تشکیل یافته است.

لب پائین

لب پائین در وسط دو آرواره پائین قرار داشته و خود مانند آرواره پائین از 5 قطعه درست شده است. از روی هم قرار گرفتن زوائد لب پائین و آرواره ­های پائین، خرطوم، زبان و در نتیجه کانال مواد غذایی و کانال بزاقی به وجود می ­آیند.

خرطوم

زوائد آزاد آرواره ­های پائین و لب پائین با هم تشکیل خرطوم را داده که به وسیله آن شهد گل، عسل و آب را جذب می­کنند. زوائد آرواره پائین و لب پائین در قاعده خود به هم نزدیک شده و در داخل غلافی قرار می­گیرند. در مقطع عرضی خرطوم نحوه قرار گرفتن زوائد لب پائین و آرواره پائین، کانال مواد غذایی و کانال بزاقی نشان داده می­شود.

به وسیله کانال غذایی زنبور عسل شهد، عسل و آب را به درون دهان می­ مکند و به وسیله کانال بزاقی، بزاق را به محل غذا می­آورد. در مواقعی که زنبور از مواد خشکی چون شکر تغذیه می­کند، ابتدا با بزاق خود آن را به صورت محلول در آورده و از راه کانال غذایی از آن استفاده می­نماید. در مواقعی که زنبور از خرطوم خود استفاده نمی­کند معمولاً در زیر سر آن را می­خواباند.

غدد بزاقی

زنبور عسل دارای دو جفت غدد بزاقی است، یک جفت غدد بزاقی سینه ­ای و یک جفت غدد بزاقی سری. مجاری غدد سینه ­ای و سری در داخل سر یکی شده و لوله واحدی را تشکیل می­دهد. ترشحات غدد بزاقی در پایه خرطوم ریخته و در مواقع لزوم مورد استفاده قرار می­گیرد.

غدد بزاقی سینه­ ای در زنبور بالغ از رشد غدد ابریشمی لارو و غدد بزاقی سری در زنبور بالغ از رشد لوله ­­های بزاقی در مرحله شفیرگی حاصل شده­اند.

غدد شیری یا غدد زیر حلقی

غدد شیری یا غدد ترشح ژله شاهانه یا ژله سلطنتی در زنبوران کارگر وجود دارد. ترشح این غدد برای تغذیه ملکه، نرها و لاروهای زنبور مورد استفاده قرار می­گیرد. غدد شیری به تعداد یک جفت در طرفین سر و زیر حلق قرار داشته و مجرای آن به طور مجزا در بین آرواره­ های بالا، لب بالا و پایه خرطوم می­ریزد. در مواقعی که سایر زنبوران بخواهند از این ماده استفاده کنند زبان خود را در این قسمت قرار داده و خود زنبور غذا دهنده خرطوم را به زیر سر خم می­کند. وقتی زنبورهای پرستار می­خواهند لاروها را غذا بدهند ژله شاهانه از بین آرواره ­های بالا که از هم باز می­شوند خارج می­گردد.

غدد آرواره­ ای

این غدد در داخل سر زنبوران کارگر و ملکه و در قسمت فوقانی آرواره­ های بالا قرار دارند، از این جهت آن­ها را غدد آرواره ­ای می­نامند. ترشحات غدد آرواره ­ای در کارگر و ملکه با هم فرق داشته که بعداً شرح داده خواهد شد.

سینه

سینه حشرات از سه حلقه درست شده است. سینه اول (Prothorax) ، سینه دوم (Mesothorax) و سینه سوم (Metathorax) . ولی سینه زنبور عسل و سایر حشرات زیر راسته Apocrita از راسته بال غشائیان (Hymenoptera) از چهار حلقه که شامل سینه اول، سینه دوم، سینه سوم و ساق یا Propodeum می­باشند تشکیل شده است.

ساق (Propodeum) در واقع اولین حلقه شکم است که به حلقه سوم سینه متصل گردیده است. به همین علت شکم را در زنبورها گاستر (Gaster) نامیده و به آن Abdomen اطلاق نمی­گردد.

به هر حلقه سینه در قسمت زیرین یک جفت پا متصل می­گردد. از دو جفت بال زنبور، یک جفت به سینه دوم و یک جفت به سینه سوم متصل می­گردد.

پاها

سه جفت پای زنبور عسل مانند سایر حشرات به ندرت از نظر شکل و اندازه با هم شبیه هستند ولی از نظر ساختمانی پاهای زنبور عسل مانند بقیه حشرات از پنج حلقه یا بند درست شده­ اند. بند اول پا که پا را به سینه متصل می­نماید پیش ران (Goxa) ، بند دوم را پی ران (Trochanter) ، سوم را ران (Fremur) و چهارم را ساق (Tibia) و آخرین قسمت را پنجه (Tarsus) می­گویند. پنجه پا خود از پنج قسمت درست شده که قسمت اول در تمام پاهای زنبور عسل بلندتر و کلفت­تر است.

شاخک­ پاک­ کن

فرورفتگی مدوری است که در قسمت داخلی اولین بند پنجه پاهای جلو قرار دارد. در داخل این فرورفتگی خارهای کوچک ردیفی شبیه شانه وجود دارند. در روی این فرورفتگی زائده ­ای تیغه مانند قرار دارد که در موقع پاک کردن شاخک­ در روی فرو رفتگی قرار می­گیرد. این زائده از انتهای ساق پا خارج شده است.

سبد گرده

پاهای عقب زنبور عسل به علت دارا بودن ساق و اولین بند پنجه بزرگ و پهن از سایر پاها فرق دارند. همچنین ساق و اولین بند پنجه پاهای زنبور کارگر با ملکه و نر متفاوتند. در زنبوران کارگر اولین بند پنجه پاهای عقب در سطح داخلی دارای خاره ای ردیفی شانه مانندی است که در زنبوران نر و ملکه وجود ندارد.

از این نظر این قسمت را در زنبوران کارگر برس گرده می­گویند. گرده­ های گل که توسط پاهای جلوئی و میانی به روی برس گرده منتقل شده ­اند در حد فاصل بین پنجه و ساق پاهای عقب مستقر شده و فشرده می­شوند و سپس به روی قسمت فوقانی ساق پاهای عقب جمع می­شوند. قسمت اخیر را سبد یا زنبیل گرده می­نامند.

بال­ها

زنبور عسل دو جفت بال دارد که یک جفت به سینه دوم و یک جفت به سینه سوم متصل می­باشند . بال­های جلو بزرگتر و رگ­های بیشتری نسبت به بال­های عقب دارند.

بال­های جلو و عقب در هنگام پرواز به وسیله قلاب­ هایی به هم متصل می­گردند. نحوه اتصال بال­ها بدین صورت است که در کناره بالایی بال عقب قلاب­ هایی وجود دارد که در فرورفتگی لبه پائینی بال جلو قرار گرفته و باعث می­شود که زنبور عسل در موقع پرواز هر دو بال را با هم حرکت دهد.

در روی بال­های جلو و عقب رگ یا رگبال­های زیادی موجودند. رگ­ های طولی رگ­هایی هستند که از محل اتصال بال به سینه شروع شده و به انتهای بال ختم می­گردند.

رگ­های عرض رگ­هایی هستند که 2 یا چند رگ طولی را به هم وصل می­کنند. از به هم پیوستن رگ­ه ای طولی و عرضی سلول­های بال به وجود می ­آیند. طول رگ­بال و نسبت آن­ها به یکدیگر و همچنین زاویه­ای که نسبت به هم می­سازند در تشخیص نژادهای زنبور عسل اهمیت فراوان دارد. مثلاً یکی از خصوصیاتی که در تشخیص نژادها به کار می­برند ایندکس کوبیتال (Cubital index) ، یعنی نسبت رگ a به b در بال­های جلو زنبور عسل می­باشد.

شکم

شکم حشرات که در قسمت انتهایی بدن قرار دارد، از خارج حلقه حلقه بوده و در داخل آن دستگاه ­های مختلف بدن مانند دستگاه گوارشف دستگاه گردش خون، دستگاه تنفس و دستگاه تناسلی و قسمتی از سلسله اعصاب قرار می­گیرند. شکم لارو زنبور عسل ده حلقه ولی زنبور بالغ 9 حلقه دارد، زیرا اولین حلقه شکم در سینه ادغام شده است. از نظر ظاهر شکم زنبور کارگر بیش از 6 حلقه ندارد. (یعنی از حلقه 2 تا 7)، حلقه­های 8 ، 9 و 10 کوچک شده و در داخل حلقه هفتم قرار می­گیرند.

غدد موم

نیم­ حلقه ­های شکمی در زنبورها طوری بزرگ شده­اند که همه حلقه­های بعدی شکم را می­پوشانند. در زنبور کارگر قسمت­های جلوئی حلقه­های 4 تا 7 که توسط قسمت­های عقبی حلقه­های 3 تا 6 پوشیده شده­اند، دو قسمت بیضی شکل وجود دارند که به آن­ها آئینه می­گویند، که موم از آن قسمت ترشح می­گردد.

در پشت و قسمت داخلی این قسمت­های بیضی شکل غدد مولد موم قرار دارند. غدد مولد موم همان غدد تخصص یافته دیواره بدن بوده که در اثناء ترشح موم بسیار ضخیم هستند و پس از انجام وظائف خود تحلیل رفته و به صورت یک لایه نازک سلولی باقی می­مانند.

غدد عطری

غدد مولد مواد عطری در قسمت پشت شکم و در روی قسمت جلوئی حلقه هفتم قرار دارد. این قسمت توسط حلقه ششم پوشیده شده است. غدد عطری از تعداد زیادی سلول­های ترشحی درست شده­اند که ترشحات خود را روی حلقه هفتم پشتی شکم می­ریزند.

نیش

نیش زنبور از نظر ساختمانی شبیه عضو تخم­گذاری سایر حشرات می­باشد. نیش در داخل محفظه ­ای در انتهای شکم زنبور قرار دارد و در موقع لزوم آن را خارج می­کند.

نیش در محل اتصال به بدن بزرگ و قطور بوده و به تدریج که به انتها نزدیک می­شود باریک­تر می­گردد.

اگر در زیر میکروسکوپ یا بینا کولر به نیش نگاه کنیم، خواهیم دید که نیش از سه میله یا تیغه درست شده است. از قرار گرفتن این سه میله (یکی در بالا و دو تا در پائین) در روی هم کانال عبور زهر درست می­شود. هر سه میله تشکیل دهنده نیش در انتها دارای دندانه ­هایی هستند که در موقع نیش زدن در بافت­های بدن موجود نیش خورده گیر کرده و باقی می­ماند.

زنبوری که نیش خود را از دست داده است پس از مدتی می­میرد. کانال عبور زهر به لوله آورنده زهر و لوله آورنده زهر به کیسه ذخیره زهر منتهی می­گردد. زهر زنبور عسل که ماده اولیه خود را از خون می­گیرد در داخل غده سازنده زهر ساخته شده و سپس در داخل کیسه ذخیره زهر، ذخیره می­گردد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی