بیماری نوزما زنبور عسل در اغلب نقاط جهان انتشار دارد. بیماری بیشتر در کندوهای ضعیف که در اثر عوامل مختلف (نبودن مواد غذایی کافی در زمستان، طولانی بودن فصل زمستان، پیر شدن ملکه، تغذیه زنبوران عسل از باغات و زراعت­ های سمپاشی شده در اوایل بهار و غیره) جمعیتشان کم می­شود بروز نموده و جمعیت کندو را به تدریج کمتر کرده و بالاخره سبب نابودی کندو می­گردد. این بیماری در اغلب نقاط ایران وجود داشته و در بعضی نقاط تلفات زیادی به بار می ­آورد، ولی تا کنون از شدت و گسترش این بیماری و میزان دقیق خسارات وارده و متوسط درصد آلودگی در زنبورداری­ های استان­های مختلف کشور اطلاعی در دست نیست.  دراین پست به بررسی این بیماری می پردازیم و عوامل این بیماری را بررسی می کنیم.

بیماری نوزما

عامل بیماری:
تا چند سال پیش عامل بیماری نوزما را پروتوزوآئی به نام Nosema apis می­دانستند که منحصراً در داخل سلول­های جدار معده گوارشی زنبور عسل کامل رشد می­کند. ولی اخیراً این موجود تک سلولی اسپرزا را در سلسله قارچ­ها (Fungi) و کلاس Microsporidia طبقه­ بندی کرده ­اند

این انگل در داخل سیتوپلاسم تکثیر پیدا کرده و در حرارت 30 درجه سانتی­گراد پس از 5 روز اسپر تولید می­کند. سلول­های آلوده از جدار معده جدا شده در حالی که هنوز اسپرهای نوزما در آن قرار دارند. پس از خارج شدن اسپرها از سلول­ها و پارازیته کردن سلول­های رها شده، حمله به سلول­های دیگر شروع می­شود. وقتی آلودگی شدید باشد حدود 30 -–50 میلیون اسپر در معده یک زنبور وجود دارد. اسپرهای نوزما نسبتاً بزرگ و تخم ­مرغی شکل به طول 4 تا 6 میلی­ میکرون و عرض 3 تا 4 میلی­میکرون هستند. اسپرهای این انگل بسیار مقاوم بوده و حرارت­های شدید و خشکی را تحمل می­کنند.

در سال 1996 انگل مشابه دیگری در زنبور عسل شرقی (Apis carana) با قدرت بیماری­زایی شدیدتر کشف گردید که نام آن را Nosema ceranae گذاشته ولی اطلاعات کافی در مورد این انگل در دست نیست.

متعاقباً این انگل در زنبور عسل اروپایی (Apis mellifera) و در کشورهای مختلف گزارش گردید. علاوه بر این رابطه نزدیکی بین این انگل و عارضه ریزش جمعیت کلنی­های زنبور عسل (Colony Collapse disorder) گزارش شده است.

علائم بیماری:
زنبور عسل در اثر آلودگی به بیماری نوزما تا زمان نزدیک شدن به مرگ هیچ علائم خارجی از خود نشان نمی­شود. تشخیص آلودگی را می­توان با نمونه ­برداری از مواد دفعی و محتویات بدن زنبور عسل و آزمایشات میکروسکوپی انجام داد. آلوده شدن زنبور عسل به اسپرنوزما و مورد حمله قرار گرفتن سلول­های جدار معده گوارشی اغلب سبب تغییراتی در داخل بدن زنبور عسل می­شود. تغییرات به وجود آمده در داخل بدن، خود در روی رفتار و فعالیت­های زنبور تأثیر می­گذارد. در زیر بعضی از تغییرات مهم و عکس ­العمل­های خارجی آن را شرح می­دهیم:

1. زنبورهای آلوده در بهار و اوائل تابستان عمرشان کوتاه شده و معمولاً نصف عمر زنبور سالم عمر می­کنند.
2. غدد شیری کاملاً رشد نمی­کند.
3. زنبورهای آلوده در زمستان فقط 6 میلی­گرم ازت در سلول­های چربی (Fat bodies) دارند در حالی که این مقدار در زنبورهای سالم به 14 تا 23 میلی­گرم می­رسد.
4. زنبورهای آلوده مقدار کمتری اسید آمینه در خون خود دارند
5. وزن بدن زنبور آلوده منهای دستگاه گوارش کاهش می­یابد. در حالی که وزن محتویات راست روده به سرعت بالا می­رود. به همین دلیل زنبورهای آلوده زودتر از زنبورهای سالم حالت اسهالی پیدا می­کنند.
6. حالت اسهالی به خاطر جمع شدن زیاد از حد آب می­باشد. زیرا درصد میزان آب در زنبورهای آلوده به مراتب بیشتر از زنبورهای سالم است. از این رو زنبورهای بالغ در داخل کندو و روی شان­ه ها مدفوع خود را دفع می­کنند و کف کندو آغشته از فضولات زرد و شل می­شود.
7. زنبورهای آلوده اغلب وظایف زنبورهای مسن، چون مواظبت از کندو و پرواز به خارج را انجام می­دهند. به این معنی که زنبورهای جوان آلوده از ملکه مواظبت نکرده و به پرورش لاروها نمی­پردازند. دلیل این امر تحلیل رفتن غدد شیری زنبوران پرستار و پیر شدن زودهنگام آن­ا می­باشد.
8. بعضی اوقات به علت ضعف و بیحالی ناشی از بیماری، بال­ها به حالت بازمانده و زنبورها قدرت پرواز و نیش زدن را از دست می­دهند، شکم نیز شل و افتاده و حالت باد کرده دارد.
9. زنبورهای بالغ حالت فلج داشته و تحرک کمی از خود نشان می­دهند و اغلب در کف و جلو کندوی روی زمین می­خزند و قدرت پرواز ندارند.
10. در آلودگی­های شدید، معده گوارشی تغییر شکل و رنگ می­دهد. معده زنبوران سالم در حالت طبیعی به رنگ سفید و یا سفید مایل به زرد کهربائی بوده که در روی آن حلقه ­هایی مشخص به چشم می­خورد. در حالی که معده زنبوران عسل مریض در مراحل آلودگی شدید، سفید رنگ و متورم گشته و فاقد حلقه ­های مشخص در روی آن می­باشد.
11. در کلنی­های آلوده گاهی ملکه کشته شده، جمعیت و مقدار محصول کاهش می­یابد و ممکن است کلنی به طور کامل منقرض گردد.

علائم بیماری نوزما اغلب با علائم سایر ناراحتی­های زنبور عسل مانند فلج شدن، گرسنگی، مسمومیت توسط سموم و اسهال قابل اشتباه می­باشد. بنابراین همانطوری که قبلاً اشاره شد مطالعات دقیق میکروسکوپی برای تأیید وجود این بیماری ضروری است.

نحوه انتشار:
عامل این بیماری توسط عسل آلوده، غارتگری کندوها، نقل و انتقال شان­ه ها بین کندوها، خرید و فروش کندوهای آلوده و ملکه، آب، مدفوع زنبوران مریض و یا به وسیله غذای آلوده از زنبوری به زنبور دیگر منتقل می­گردد. بعضی معتقدند که اسپر بیماری توسط باد، و بعضی از حشرات نیز منتقل می­شود.

در زمستان­هایی که شرایط محیطی مساعد نباشد، زنبوران بیماری مدفوع خود را در داخل کندو دفع می­کنند.  رابطه مستقیم و مشخصی مابین زمستان­های سرد، ابری و بارانی و درجه آلودگی زنبور عسل به بیماری نوزما در بهار سال بعد وجود دارد. علت این امر شاید رشد آهسته کلنی در روزهای بارانی و عدم دقت در تمیز کردن شان­های آلوده به مواد دفعی است.

روش تشخیص آزمایشگاهی بیماری نوزما

برای تشخیص قطعی وجود عامل این بیماری می­توان از کلنی­های مورد نظر نمونه­ برداری نمود. برای نمونه برداری از هر کلنی حدود 10 تا 20 زنبور کارگر را از روی شان­ه های مختلف برداشته و در الکل 70 درصد قرار داده و به آزمایشگاه منتقل می­نماییم. برای آزمایش سریع می­توان زنبورها را به وسیله گاز سیانور کشته و به آزمایشگاه منتقل نمود.

در آزمایشگاه، شکم حداقل 10 زنبور کارگر از هر کلنی را جدا کرده و در داخل هاون کوچکی قرار داده و به ازاء هر زنبور یک میلی­لیتر آب مقطر روی آن اضافه می­نمائیم و کاملاً کوبیده و محلول می­کنیم. سپس از محلول ایجاد شده اسلاید میکروسکوپی تهیه کرده و در زیر میکروسکوپ با درشت­ نمایی 400 به بررسی و رؤیت اسپرها می­پردازیم.

ضمناً توسط اسلایدهای مخصوص شمارش سلول­های خون می­تواند تعداد اسپرها را نیز شمارش کرده و به شدت بیماری پی برد. علاوه بر این با تراشیدن مدفوع زنبورها از روی کف کندو نیز می­توان محلول مورد نظر را تهیه کرده و با آماده سازی اسلاید میکروسکوپی نسبت به تشخیص اسپرهای نوزما اقدام کرد.

پیشگیری و معالجه:
همانطور که در ابتدا اشاره شد این بیماری بیشتر به کلنی­های ضعیف حمله می­کند، بنابراین جمعیت­های ضعیف و کم در یک کندو خیلی زود و به راحتی به این بیماری مبتلا می­شوند. برای پیشگیری و معالجه این بیماری راه­ های گوندگونی توصیه شده ­اند که در زیر به شرح اهم آن­ها می­پردازیم.

1-ایجاد مدیریت صحیح در زنبورداری

• الف-تأمین ملکه جوان و فعال که جمیعت هر کندو را بالا نگه دارد. در صورت کم بودن جمعیت در یک کندو می­توان از کندوهای قوی­تر، تعدادی قاب­های نوزاد به آن اضافه نمود.
• ب-انتخاب محل مناسب جهت گذراندن دوره زمستان. این محل بایستی دارای حداکثر تابش خورشید بوده و ضمناً بادگیر هم نباشد. کندوها را باید در روی بلوک­های سیمانی یا پایه ­های چوبی­ قرار داد تا با زمین تماس نداشته و رطوبت زیاد سبب مختل کردن زندگی زنبوران نگردد.
• ج-تأمین مقدار کافی عسل یا آب شکر، گرده گل یا سایر مواد مورد نیاز نوزادان در اوائل پاییز جهت تغذیه آنها در پاییز و زمستان.
• د-از قرار دادن قاب­های آلوده در داخل کلنی ­های سالم در اواخر تابستان خودداری شود، زیرا زنبورها زمان کافی برای تمیز کردن قاب­ها و کم کردن آلودگی ندارند.

2-ضدعفونی کردن کندوها و وسایل آلوده با سموم گازی

قاب­هایی که فاقد عسل وگرده گل می­باشند را می­توان با فرمالین ضدعفونی نمود. زیرا در صورت وجود غذا به فرمالین آلوده شده و برای زنبور عسل بسیار سمی و خطرناک می­باشد.

بهترین و مناسب­ترین سم برای ضدعفونی قاب­ها و وسائل زنبورداری استفاده از اسیداستیک می­باشد.

اسید استیک به صورت محلول 80 درصد در بازار عرضه می­شود. نحوه عمل بدین شکل است که مقداری پنبه یا نمد را که در 100 سانتی­متر مکعب اسید استیک آغشته شده است در بالای قاب­های یک کندو قرار داده و سپس کندو را به مدت یک هفته در داخل محفظه­ ای پلاستیکی می­گذاریم. پس از خاتمه این مدت، کندو را به مدت دو روز هوا داده و مجدداً مورد استفاده قرار می­دهیم. سایر وسایل زنبورداری را نیز می­توان به همین ترتیب ضدعفونی کرد.

در سال­های اخیر از گاز اکسید اتیلن برای ضدعفونی کندوها و وسایل آلوده استفاده می­شود .برای این منظور در اتاق مخصوص ضدعفونی از اکسید اتیلن به مقدار 100 میلی­گرم در هر لیتر هوای اتاق و با دمای حدود 38 درجه سانتی­گراد توانسته­اند کلیه اسپرهای بیماری روی وسایل و شان­ها را از بین ببرند.

3-ضدعفونی کردن کندوها و وسائل آلوده با استفاده از گرما

قرار دادن کندو و قاب­های آلوده در حرارت 49 درجه سانتی­گراد و رطوبت نسبی 50 درصد به مدت 24 ساعت بدون این که به قاب­ها خسارت وارد آلودگی را به مقدار قابل ملاحظه ­ای تقلیل می­دهد.

4-پیشگیری و معالجه توسط دارو

از داروهای زیادی که بر علیه این بیماری مصرف گردیده است ثابت شده است که فرماژیلین (Fumagillin) برای پیشگیری و معالجه این بیماری مؤثرتر و سالم­تر می­باشد.

این دارو از قارچ Aspergillus Fumigatus استخراج و امروزه در ایران به نام تجارتی فومیدیل – ب مصرف می­گردد. این دارو از جوانه زدن و رشد اسپرهای عامل بیماری در معده زنبورها ممانعت به عمل می­آورد ولی باعث کشته شدن اسپرها نمی­شود.

نحوه تهیه محلول این دارو به شرح زیر است:

شکر =20 کیلوگرم

آب = 10 لیتر

فومیدیل – ب = 500 میلی­گرم

برای تهیه شربت غلیظ، ابتدا آب را گرم کرده و سپس شکر را در آن حل می­نمائیم. پس از سرد شدن محلول، داروی فومیدیل – ب را به آن اضافه می­کنیم. این مقدار محلول که حدود تقریبی 23 لیتر می­باشد، برای تغذیه 4 – 3 کندو در پاییز مورد استفاده قرار می­گیرد. مصرف دارو در پاییز سبب کم شدن آلودگی در بهار سال بعد می­شود.

ضمناً یادآوری می­شود که در صورت لزوم و یا در صورت امکان اشاعه بیماری در بهار می­توان از محلول فوق در حالی که مقدار شکر را به نصف تقلیل می­دهیم نیز استفاده نمود. باید توجه داشت که مصرف فومیدیل – ب به مقدار کمتر از آنچه که در بالا توصیه شده است برای پیشگیری و کنترل بیماری مؤثر واقع نمی­گردد.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی