همه موجودات زنده از جمله زنبور عسل در معرض آسیب توسط دشمنان طبیعی خود می­باشند. وجود شرایط مساعد از قبیل فراوانی مواد غذایی (مواد قندی و پروتئینی)، درجه حرارت و رطوبت مناسب و همچنین تعداد زیادی زنبور در فضایی کم و بیش تاریک و کم نور داخل کندو، اغلب سبب می­شوند که زنبور عسل و یا فرآورده­های آن مورد حمله انواع عوامل بیماری­زا، انگل­ ها و شکارچی­ ها قرار گیرند. چون زنبورهای داخل کندو تماس­های زیادی با یکدیگر دارند و خصوصاً مبادلۀ غذا از طریق دهان آن­ها یکی از راه­های ارتباط اعضاء کلنی می­باشد، به همین دلیل اگر یک عامل بیماری­ زا (مثلاً ویروس یا باکتری) بعضی از افراد کلنی را آلوده نماید، این آلودگی سریعاً در بین سایر اعضاء کلنی انتشار پیدا می­کند. از طرف دیگر توسعه زنبورداری مهاجرتی نیز موجب انتشار سریع آفات و امراض بین کلنی­ ها و زنبورستان­ های مختلف می­گردد. در این پست برخی از بیماری­ها، آفات، شکارچی های زنبور عسل مانند زنبورهای خرمائی و زنبورهای ژاکت زرد و مسمومیت­های زنبور عسل توضیح داده شده و روش­های پیشگیری و درمان آن­ها شرح داده می­شود.

علیرغم کلیه اقدامات غریزی که به صورت رفتارهای متنوعی در این حشره اجتماعی برای حفظ بهداشت و سلامتی خود و فرآورده­های آن بروز کرده است، متأسفانه گاهی یک یا چند بیماری یا آفت موجب خسارت شدید به کلنی­ های زنبور عسل می­گردد. بسیاری از بیماری­ها ، انگل­ها و شکارچی های زنبور عسل بومی یک منطقه یا یک کشور نبوده ولی به واسطه واردات زنبور عسل زنده (مثلاً ملکه زنبور عسل) بدون توجه کافی به موضوع امراض و آفات به آن منطقه وارد شده و اشاعه پیدا کرده ­­اند. لذا باتوجه به اهمیت زنبور عسل در اکوسیستم­ های کشاورزی و طبیعی (مراتع و جنگل­ها) برای انجام گرده ­افشانی و تولید بذر و بقاء گیاهان و همچنین برای توسعه صنعت زنبورداری، لزوم توجه هر چه بیشتر به بهداشت و سلامتی این حشره مفید آشکار می­باشد.

زنبورهای خرمائی و زنبورهای ژاکت زرد

زنبورهای خرمائی و زنبورهای ژاکت زرد از خانواده Vespidae و از جنس Vespa می­باشند. زنبورهای خرمایی دارای جثۀ نسبتاً درشتی هستند به رنگ خرمائی که بال­های آن­ها هنگام استراحت طولاً تا شده و بدن را نمی­پوشاند. لانه خود را از مواد مختلف در خارج زمین و گاهی داخل زمین درست می­نمایند.

گونه­ های مختلف زنبورهای خرمائی در اکثر نقاط دنیا وجود داشته و اغلب موجب مشکلاتی برای زنبورداران می­گردند. زنبورهای خرمائی و زنبورهای ژاکت زرد هم در مزرعه و هم در محل سوراخ پرواز کندوها، زنبورهای عسل را شکار کرده و پس از جدا کردن سروشکم، قفس سینه آن­ها را با خود به لانه حمل کرده و به عنوان غذای نوزادانش به کار می­برد. گاهی زنبورهای محافظ کندو را کشته و وارد کندو شده و شفیره و لاروها را از بین می­برند.

زنبورهای ژاکت زرد نیز دارای جثۀ متوسط بوده و رنگ بدن آن­ها تیره با لکه­ های زرد رنگ هستند. (ظاهراً شبیه ژاکت زرد) که گرچه به طور کلی حشرات مفیدی هستند ولی چون گاهی به زنبوران عسل حمله کرده و باعث مرگ زنبوران کامل و نوزادان آن­ها می­شوند، لذا آفت زنبور عسل محسوب می­گردند.

گرچه معمولاً این زنبورها آفت درجه دوم محسوب می­شوند ولی در بعضی از نقاط خسارت قابل توجهی به کندوهای زنبور عسل وارد کرده و گاهی موجب نابودی آنها می­گردند. دو گونه مهم آن­ها که در کشور ما نیز وجود داشته و خسارت می­زنند عبارتند از: Vespa orientalis و Vespa crabro.

مبارزه: گرچه محافظت زنبور عسل از کندوی خود و ممانعت از ورود زنبورهای خرمائی به داخل کندون و گاهی حمله دسته­ جمعی تعدادی از زنبورهای عسل به زنبورهای خرمائی تا حدودی از خسارت جلوگیری می­نماید ولی گاهی لازم است اقدامات دیگری صورت پذیرد.

Sakagami و Matsuura (1973) روش­های مختلفی را پیشنهاد کرده ­اند. از جمله کشتن زنبورهای خرمائی به وسایل مختلف، از بین بردن لانه آن­ها، استفاده از طعمه مسموم، به کار بردن تله­ های مخصوص، و قرار دادن توری فلزی مخصوصی در روی سوراخ پرواز کندو.

مورچه ­ها (Ants)

مورچه ها که متعلق به خانواده Formicidae و از راسته Hymenoptera هستند، حشرات کوچک تا متوسطی می­باشند که پراکنش وسیعی در جهان دارند.

مورچه­ ها رژیم غذایی همه چیز خواری دارند و با داشتن زندگی اجتماعی، غالباً در داخل زمین لانه­سازی می­کنند. این حشرات از شکارچی­ های مهم زنبور عسل می­باشند و در برخی نقاط خسارت شدیدی به کندوهای زنبور عسل وارد می­کنند. مورچه­ ها به راحتی وارد کندو شده و از عسل، گرده گل، اجساد مرده زنبورها و غیره تغذیه می­کنند و ممکن است موجب نابودی کلنی گردند.

برای جلوگیری از خسارت مورچه­ ها توصیه می­شود کندوها را روی چهارپایه قرار داده و پایه­ ها را در داخل ظرف آب یا روغن سوخته قرار دهید که مورچه نتواند وارد کندو شود . ضمناً پیدا کردن لانه مورچه­ ها در اطراف کندوها و از بین بردن مورچه­ ها در لانه به وسیله حشره­ کش­ها توصیه شده است.

سوسک­های تاولی شکارچی های زنبور عسل 

سوسک­های تاولی یا تاول­زا از جنس Meloe و از خانواده Meloidae و راسته سخت بالپوشان (Coleoptera) می­باشند. بعضی از این گونه در کشورهای آسیایی از جمله کشور ایران پارازیت زنبور عسل و سایر گرده­ افشان می­باشند. لاروسن اول این سوسک­ ها روی گل­های مورد استفاده زنبور عسل منتظر می­مانند و به محض وارد شدن زنبور عسل به داخل گل، خود را به زنبور می­چسبانند و به کندوی زنبور عسل وارد می­شوند. لاروهای سنین اول تا سوم این سوسک­ها بدن حشره کامل زنبور عسل را سوراخ کرده و از خون آن­ها تغذیه می­کنند.

حشره کامل این سوسک­ها به رنگ سیاه و دارای بالپوش­های کوتاه هستند ولی لاروها بسته به گونه ممکن است به رنگ سیاه یا قهوه­ای و با سر مثلثی یا گرد باشند.

گرچه این سوسک­ها در مناطق مختلف کشور در داخل کندوهای زنبور عسل دیده شده ­اند ولی چون خسارت زیادی وارد نمی­کنند فعلاً مبارزه اختصاصی بر علیه آن­ها توصیه نمی­شود. غالباً در جریان استفاده از داروهای دودزا بر علیه کنه واروآ، این آفت هم از بدن زنبور جدا می­گردد.

پرندگان

بعضی از پرندگان به عنوان شکارچی­ های زنبوران عسل از سال­ها قبل از زمان ارسطو، مورد بررسی قرار گرفته­ اند بررسی مقالات زنبورداری در آمریکا و اروپا از یکصد سال گذشته تا به حال نشان می­دهد که پرندگان به عنوان دشمنان مهم زنبور عسل قلمداد شده ­اند.

در کشورهای آفریقایی و آسیایی پرندگان زنبور خوار اهمیت بیشتری داشته و در بعضی از نقاط این دو قاره مشکل مهمی را در امر پرورش زنبور عسل به وجود آورده ­­اند. در ایران تعدادی پرندگان از زنبور عسل و یا سایر حشرات تغذیه می­کنند که مهترین گروه آن­ها پرندگان خانواده Meropidae می­باشند. پرندگان این خانواده به صورت اجتماعی زندگی کرده و از خصوصیات بیولوژیکی مهم آن این است که بیشتر از حشرات راسته بال غشائیان (Hymenoptera) و به خصوص زنبور عسل تغذیه می­کنند. نحوه تغذیه بدین صورت است که زنبورها را در هوا شکار کرده و سپس در محلی مانند روی شاخه درخت، روی سیم تلفن و تلگراف قرار گرفته و از آن­ها تغذیه می­کنند.

Atakishiev در سال 1970 گزارش می­دهد زنبورخوار گلو خرمائی حتی در روی بدنه کندو نشسته و از زنبوران عسل تغذیه می­کند. از خانواده Meropidae سه گونۀ زنبور خوار در ایران انتشار دارند که از حشرات و به خصوص زنبور عسل تغذیه می­کنند. پرندگان پس از تغذیه از تعداد زیادی زنبور، در چینه ­دان خود شیره آن­ها را مکیده و بقایای سخت و غیرقابل جذب را به صورت توده فشرده بیضی شکل از دهان خارج می­نمایند. طول این توده­های فشرده در زنبور خوار اروپایی حدود 5/2 سانتی­متر می­باشد.

زنبورخوار سبز کوچک: این پرنده حدود 25 سانتی­متر طول داشته و از دو گونه دیگر زنبور خوار کوچک­تر است که به وسیله پروبال سبز، خط چشمی سیاه، طوق سینه­ ای سیاه و گلوی آبی به آسانی شناخته می­شود. تارک آن گاهی اثری از رنگ نارنجی داشته و زیر بال­هایش مسی رنگ می­باشد. این پرنده کمتر از سایر زنبورخوارها اجتماعی بوده و به صورت جفت دیده می­شوند.

زنبورخوار سبز کوچک بیشتر در نقاط خشک و گرم، در لابلای درختان، زمین­های مزروعی و بیشه­ های گرم زندگی می­کند. انتشار این پرنده در جنوب و جنوب شرقی ایران می­باشد.

زنبورخوار معمولی: پرندگانی به طول 27 سانتی­متر، رنگارنگ، با منقاری دراز و خمیده می­باشند. دو شاهپر وسط دم خیلی دراز بوده و از فاصله دور به آسانی تشخیص داده می­شود.

سطح پشتی پرنده بلوطی و زرد، شاهپرهای نخستین دم و سطح شکمی سبز مایل به آبی و گلوزرد می­باشد. پرنده نابالغ شاهپرهای دراز وسط دم را ندارد. پرنده­ای است اجتماعی، اغلب در روی سیم­ های برق، تلفن و تلگراف می­نشیند. از نظر محل زندگی این پرنده فضاهای باز پر بوته و کم درخت، تیرهای تلگراف و امثال آن را ترجیح می­دهد. در سوراخ­های دیواره رودخانه­ ها، گودال­های شنی و بریدگی­ های زمین و گاهی حتی در زمین هموار به طور دسته جمعی زندگی و زاد و ولد می­کنند. این پرنده در اغلب نقاط ایران به جز مناطق جنوبی، جنوب غربی و جنوب شرقی انتشار دارد.

زنبور خوار گلوخرمائی: پرنده­ای است به طول 30 سانتی­متر کمی بزرگتر از زنبورخوار معمولی است. سطح پشتی پائین سینه و شکم سبز یکدست و فاقد نوار سیاه در زیر گلو است. سطح زیرین بال­ها تقریباً خرمائی رنگ و شاه پرهای وسطی دم آن بلندتر از زنبور خوار معمولی است . محل زندگی این گونه زنبورخوار بیشتر دشت­های باز، زمین­های زراعی و آبیاری شده و تالاب­ها می­باشد. زنبورخوار گلو خرمائی به طور دسته جمعی در سوراخ­های دیوار ساحلی رودخانه و تپه ­ها و گودال­ها آشیانه می­سازند. در اغلب نقاط ایران انتشار دارند.

مبارزه: مطالعات زیادی در رابطه با کنترل این گونه از پرندگان صورت نگرفته است. مطالعاتی که توسط Atakishiev در سال 1970 در جمهوری آذربایجان شوروی انجام شده استفاده از تفنگ، سموم شیمیایی و شاهین را توصیه می­نماید.

بررسی­های انجام شده در جنوب ایران، مشخص کرد که عده­ای از زنبورداران از تفنگ ساچمه­ ای برای کنترل پرندگان زنبور خوار استفاده می­کنند.

در مناطقی که جمعیت این پرندگان زیاد باشد و آسیب وارده توسط آن­ها زیاد است توصیه می­شود نسبت به انتقال کندوها به منطقه دیگری که این پرندگان وجود ندارند اقدام شود.

موش (Mice) شکارچی های زنبور عسل

موش معمولی (Mus musculus) و چندین گونه موش دیگر از آفات زنبورداری در بسیاری از نقاط دنیا محسوب می­شوند. موش­ها معمولاً از سوراخ­های مختلف کندو وارد شده و به قسمت­های مختلف داخل کندو خسارت وارد می­نمایند. موش­ها عمدتاً به منظور ساختن لانه خود در داخل کندو و برای فراهم کردن فضای مناسب به شان­ه ها خسارت می­زنند و آن­ها را سوراخ سوراخ و خراب می­نمایند.

ضمناً ممکن است از گرده گل و عسل ذخیره شده و خود زنبورهای نیز تغذیه کنند که باعث ضعف و آشفتگی کلنی و گاهی نابودی کامل آن می­گردند. این گونه خسارت­ها معمولاً در پاییز و زمستان به کندوهای زنبور عسل وارد می­شود. علاوه بر این، بوی ادرار و مدفوع موش­های باعث می­شود که کلنی زنبور عسل در بهار سال بعد کندوی خود را رها کرده و در محل دیگری در طبیعت مستقر شوند. در انبارهای نگهداری وسایل و مواد زنبورداری نیز موش خسارت وارد می­نماید. برای جلوگیری از ورود موش به داخل کندوهای زنبور عسل لازم است در هنگام پاییز و قبل از شروع زمستان­ گذرانی، سوراخ­های پرواز را تنگ کرده به طوری که موش قادر نباشد از آن­ها عبور کند. ضمناً مسدود کردن سایر سوراخ­های اطراف و زیر کندو (به غیر از سوراخ­های تهویه) الزامی است.

خرس (Bear) شکارچی های زنبور عسل

گونه­ های مختلف خرس از خانواده Ursidae از پستانداران بسیار مشهور آفت کلنی­ های زنبور عسل می­باشند. این جانوران به منظور تغذیه از عسل و نوزادان زنبور عسل و زنبورهای کامل، کندوهای آن­ها را خرد کرده و از این مواد با ولع زیاد تغذیه می­کنند. فعالیت خرس­ها در مناطق کوهستانی و جنگل­ها بوده و غالباً هنگام شب به کندوهای زنبور عسل حمله­ور شده و آن­ها را از بین می­برند.

برای کنترل خرس­ها، کشیدن حصارهای الکتریکی در اطراف زنبورستان و احتراز از قرار دادن کندوهای زنبور عسل در اماکنی که احتمال وجود خرس می­باشد توصیه شده است.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی