از زمان­های قبل از تاریخ، موم زنبور عسل مورد استفاده انسان بوده است. مصری­های قدیم در 4200 سال قبل از میلاد مسیح، زنبور عسل را نگهداری کرده و موم آن را برای ساختن قالب، برای نوشتن و همچنین برای مومیایی کردن و محفوظ کردن اجساد مرده­ هایشان به کار می­برده ­اند. رومیان قدیم از آن در کوزه ­گری، رنگرزی و نساجی استفاده می­کرده ­اند. در پست قبلی در مورد موم زنبور عسل و اثرات درمانی آن مطالبی را بیان کردیم درادامه هر آنچه که در مورد آن باید بدانید رابررسی میکنیم.

موم زنبور عسل

انواع عروسک ­های مومی از معابد یونانی­ها و رومیان قدیم یافت شده است. کاربرد موم زنبور عسل برای تأمین روشنایی از زمان­های بسیار قدیم خصوصاً در مصر بسیار رایج بوده است. (Crane, 1983).

برای اولین بار شمع توسط یونانی­ها با به کارگیری نخ کتانی و موم زنبور عسل کالای بسیار با ارزشی بوده به طوری که مجسمه ­های مومی در کلیسا برای دفع بدی­ها و دور کردن شیطان نگهداری می­شدند زیرا عقیده بر این بود که اگر مجسمه مومی کسی آسیب ببیند آن شخص نیز آسیب خواهد دید. در قرن هفدهم کفپوش­ های چوبی قصرهای فرانسه را به وسیله آن صیقل داده و واکس می­زدند. در دوران رنسانس در ایتالیا از موم زنبور عسل برای قالب سازی و کشیدن تمثال به مقدار زیادی استفاده می­شده است. موم زنبور عسل در ساختن مرکب برای چاپ و نوشتن، از قدیم بسیار رایج بوده و هست.

کاربرد آن آنقدر فراوان گردید که کم کم تولیدات نتوانست جوابگوی نیاز صنایع مختلف باشد به طوری که امروزه کمتر صنعتی است که از موم به نحوی استفاده نکند. لازم به تذکر است که چون تولید موم زنبور عسل بسیار گران می­باشد و از طرف دیگر منابع دیگری مانند موم­ های گیاهی، حیوانی و مصنوعی برای تولید سایر انواع موم وجود دارد امروزه در صنعت بیشتر از موم ­های غیر از آن استفاده می­شود. ولی آنچه که حائز اهمیت است این است که یکی از راه­های عمده استفاده از آن در صنعت زنبورداری است و هیچ نوع مومی کیفیت و مرغوبیت آن را برای این صنعت ندارد.

تولید موم زنبور عسل

در راسته زنبورها، جنس­ها و گونه­ های مختلفی وجود دارند که موم تولید می­کنند. مهمترین آن­ها گونه ­های جنس Apis است که بیشترین و مرغوب­ترین آن از آن­ها تولید می­شود. جنس­های Trigona  و Bombus نیز تولید موم می­کنند ولی از اهمیت زیادی برخودار نیستند.

گونه­ های مهم زنبور عسل از جنس Apis  که در نقاط مختلف جهان پراکنده هستند از نظر قدرت تولید و کیفیت و ترکیب شیمیایی موم متفاوت هستند. گونه زنبور عسل غربی (Apis mellifera L.) که در تمام نقاط دنیا پراکنده است از نقطه نظر تولید موم در درجه اول اهمیت قرار دارد. گونه زنبور عسل هندی (Apis cerana) و گونه زنبور عسل بزرگ (Apis dorsata) و زنبور عسل کوچک (Apis florae) به ترتیب در درجات بعدی اهمیت می­باشند. ضمناً بعضی از نژادهای زنبور عسل غربی خصوصاً نژادهای آفریقایی از نظر تولید موم اهمیت بیشتری دارند.

زنبور عسل کارگر موم را به وسیله چهار جفت غدد مومی خود که در طرفین و زیر چهار حلقه آخر قابل رؤیت شکم واقع شده ­اند ترشح می­کند. ترشح موم توسط غدد مومی به واسطه تغذیه از مواد قندی و هضم و جذب آنها صورت می­گیرد. موم در ابتدای ترشح از غدد مومی به صورت مایع بوده و در پاکت­ها یا محفظه ­های کوچک طرفین غدد قرار گرفته و در مجاورت هوا سخت شده و به صورت فلس یا پولک در می­آیند.

پولک­ های مومی به وسیله پاهای عقبی زنبور کارگر به طرف قطعاتی دهانی منتقل شده که با حرکات مختلف پاهای جلوئی و قطعات دهانی و همچنین اضافه کردن مقداری از بزاق دهان به موم آن را شکل داده و برای ساختن سلول یا لانه خود به سطح شان می­چسباند.

تغذیه از مواد قندی خصوصاً شهد و عسل توسط زنبور عسل برای تولید موم بسیار حائز اهمیت است. ثابت شده است که زنبورهای کارگر فقط در فاصله سنی حدود 10 تا 17 روزگی قادر به ترشح موم هستند.  به عبارت دیگر غدد مومی زنبورهای کارگر در این دوره فعال بوده و می­توانند موم ترشح کنند. گرچه عده­ای از کارگرها تا چند روز پس از این سن نیز ممکن است کمی موم ترشح کنند ولی این عمل در قبال مصرف چربی­های ذخیره بدن انجام شده و عمر زنبور را نیز کوتاه می­کند.

بنابراین زنبورهای کارگری که در فاصله سنی 10 تا 17 روزگی هستند در دوران جریان شهد طبیعی، و یا با تغذیه از عسل و یا شربت مداوم، قادر به تولید موم می­باشند.

مطالعات مختلف نشان داده است که زنبور عسل برای تولید یک کیلو گرم موم به طور متوسط 4/8 کیلو گرم عسل مصرف می­کند. بنابراین این فرآورده  کندو با توجه به این که وقت و انرژی زیادی توسط زنبورها برای تولید آن به کار برده می­شود بسیار با ارزش و گران می­باشد.

میزان یا نسبت تولید موم به عسل در سطح جهان بسته به عوامل مختلف از جمله نوع عسل عرضه شده به بازار، روش تولید عسل و میزان تقاضا برای موم فرق می­کند ولی تخمین زده شده است که این نسبت حدود 1 به 20 می­باشد.

میزان تولید موم هر کلنی در سال حدود 500 – 350  گرم و به طور متوسط حدود 400 گرم تخمین زده شده است. ضمناً با روش­های مختلف می­توان میزان موم تولیدی هر کلنی را افزایش داد. از جمله قرار دادن چند قاب خالی در بین شان­ه ای بافته شده در طول جریان شهد  و یا گذاشتن 8 شان عسل به جای 9 شان در طبقه ذخیره عسل  و بالاخره تحریک مداوم کلنی ­ها به موم بافی به وسیله تغذیه مصنوعی با شربت قند.

رنگ موم: رنگ موم تازه ترشح شده از غدد مومی زنبور کارگر به رنگ سفید می­باشد ولی گاهی لکه ­ها و رگه­ های زرد رنگ در آن نیز مشاهده می­شود که مربوط به رنگ مایه­های گرده گل است.

پرورش نوزادان زنبور در داخل شان­ه ای سفید به مرور زمان و در اثر باقیماندن و متراکم شدن پوسته ­های لارو و شفیره در داخل آن باعث تیره شدن رنگ شان می­گردد. پس از ذوب کردن شان و صاف نمودن آن، رنگ موم که به آن موم خام گفته می­شود اغلب به رنگ­های زرد، قهوه ­ای، قرمز یا سبز می­باشد که این رنگ­ها اساساً مربوط به رنگ­ مایه ­های گرده گل و گاهی در اثر وجود ناخالصی­های دیگری مثل صمغ یا بره موم در آن می­باشد.

ترکیب شیمیایی موم 

گرچه مطالعات زیادی روی ترکیب شیمیایی آن انجام شده است.

ولی در نتایج گزارشات تا حدودی اختلاف نظر وجود داشته و ضمناً ترکیب موم به طور کامل روشن نشده است. از جمع ­بندی مطالعات انجام شده تا کنون ترکیب متوسط موم خالص زنبور عسل غربی یا معمولی را می­توان به صورت زیر خلاصه کرد:

• هیدروکربن (حاوی کربن­های فرد از 21 تا 23 )  – 16 درصد
• الکل­های مخصوص (حاوی کربن­های زوج از 24 تا 36) – 31 درصد
• اسیدهای مختلف (حاوی کربن­های 12 تا 34 و عمدتاً کربن 16) – 31 درصد
• هیدروکسی اسید (حاوی کربن­های 12 تا 32 و عمدتاً کربن 16) – 13 درصد
• دیول­ها (حاوی کربن 24 تا 32) – 3 درصد
• سایر مواد – 6 درصد

به طور کلی موم خالص زنبور عسل ترکیبی است از انواع استرها، اسیدهای چرب، الکل و هیدروکربن­های سنگین.

خصوصیات فیزیکی موم زنبور عسل

موم زنبور عسل ماده ­ای است جامد و بی شکل با بوی عسل، بدون طعم که وقتی در بین انگستان دست فشار داده شود نرم بوده و حالت پلاستیک را دارد ولی وقتی کاملاً سرد باشد خشک و شکننده است. خصوصیات فیزیکی موم خالص زنبور عسل و موم حاصل از ذوب و صاف کردن شان­ه های زنبور عسل (موم خام) توسط محققین مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است.

وزن مخصوص موم خالص زنبور عسل 95% بوده، در آب قابل حل نیست و در الکل سرد کمی حل می­شود ولی در روغن­های ثابت یا تبخیر شونده، کلروفرم ، اتر، بنزین (در 30 درجه سانتی­گراد) و کربن دی سولفاید (در 30 درجه سانتی­گراد) کاملاً حل می­گردد.

همانطور که قبلاً گفته شد موم تولید شده از سایر گونه­ های زنبور عسل یعنی موم زنبور عسل بزرگ، و زنبور عسل کوچک و زنبور عسل هندی از نظر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی با موم زنبور عسل غربی یا معمولی متفاوت می­باشد و به این نوع موم در هندوستان در اصطلاح محلی «قدّا» گفته می­شود.

گاهی دیده شده است که بعضی از خصوصیات فیزیکی موم  در انبارهای سرد پس از مدتی تغییر می­کند مثلاً در سطح موم یک لایه پودری به وجود می­آید که دلیل آن آن کاملاً روشن نشده است. همچنین درجه ذوب این نوع موم کاهش یافته و در حدود 38 درجه سانتی­گراد ذوب می­گردد.

منابع تأمین موم 

همان طور که قبلاً گفته شد موم  توسط غدد مومی زنبور عسل کارگر ترشح شده و برای ساختن شان جهت پرورش نوزادان، ذخیره کردن عسل و دانه­ های گرده گل به کار برده می­شود.

یکی از منابع مهم تأمین موم، استفاده از درپوش­های موم سطح شان­ه های عسل (سرندی­ها) پس از استخراج عسل از شان است. تقریباً به ازاء هر تن عسل استخراج شده حدود 12 – 8 کیلوگرم موم خالص (بسته به عمق بریدن شان) از درپوش­های مومی عسل قابل استحصال است.

باید توجه داشت که درپوش­های مومی عسل پس از استخراج عسل مخلوطی از موم خالص، عسل و بعضی از ناخالصی­ های دیگر مثل اجساد مرده زنبورها و غیره می­باشد. لذا جدا کردن موم از این مخلوط راحت­تر بوده و کیفیت و خلوص موم نیز بهتر می­باشد.

یکی دیگر از منابع تأمین موم استفاده از شان­ه های کهنه، شکسته و قدیمی است که پس از چند سال پرورش نوزادان در آن­ها دیگر قابل استفاده نمی­باشد. در این گونه شانه ­ها اغلب ناخالصی­های زیادی از قبیل پوسته ­های لاروها و شفیره ­ها و باقیمانده پیله ­ها وجود داشته، رنگ شان کاملاً تیره و سیاه می­شود و اندازه سلول­های شان نیز کوچکتر از حد معمول می­گردد.

این گونه شان­ه ها را ذوب کرده و ناخالصی­ های آن را جدا نموده و پس از انجام عملیات تصفیه و سفید کردن، موم نسبتاً خالص از آن­ها تهیه می­گردد. و بالاخره شان­ه های اضافی که زنبورها روی قسمت­های مختلف کندو می­سازند و خرده­ های موم که زنبورداران از قسمت­های مختلف کندو جمع­ آوری می­نمایند از دیگر منابع جمع­ آوری و تأمین موم هستند که آن­ها نیز باید تصفیه و خالص گردند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی