اساساً گیاهانی که به وسیله حشرات گرده ­افشانی می­شوند دارای گل­های نسبتاً رنگی بوده و مقدار گرده آن­ها کمتر از گیاهانی است که به وسیله باد یا پرندگان گرده ­افشانی می­شوند. ضمناً گرده این گیاهان چسبنده بوده و به بدن حشرات می­چسبند. از بین راسته ­های فوق ­الذکر راسته بال غشائیان یا زنبورها در عمل گرده­ افشانی گیاهان بیشترین اهمیت را داشته و در این رابطه زنبور عسل رتبه اول را حائز است. زنبور عسل و سار زنبورهای وحشی گرده­ افشانی از شهد و گرده گل­ها برای تغذیه خود و نوزادانشان استفاده کرده و در جریان این دو منبع غذایی، دانه­ های گرده تصادفاً به موهای سطح بدن آن­ها چسبیده و ضمن ملاقات گل­های مختلف آن­ها را گرده­ افشانی می­کنند. در این پست به بررسی انواع مختلف گرده ­افشانی مانند گرده ­افشانی مکانیکی یا مصنوعی توسط انسان و تاثیر ان می پردازیم.

انواع مختلف گرده ­افشانی

به طور کلی گرده ­افشانی بر دو نوع است:

1-گرده افشانی مستقیم

انتقال دانه گرده از بساک پرچم­های یک گل بر روی کلاله مادگی همان گل و یا گل دیگری که دارای فرمول ژنتیکی یکسان باشد. گرده­ افشانی مستقیم ممکن است به دو صورت انجام شود.

• الف-بدون دخالت عوامل گرده ­افشانی: که در این صورت گرده گل در اثر رشد و نمو و حرکت قسمت­های مختلف یک گل به مادگی همان گل و یا گل­های مجاور انتقال می­یابد.
• ب-با کمک عوامل گرده ­افشانی : در این حالت گرده گل ممکن است با دخالت حشرات، باد، قوه جاذبه زمین و غیره به مادگی همان گل و یا به مادگی گل­های همان گیاه و یا به گل­هایی از گیاه دیگر که دارای فرمول ژنتیکی مشابه است منتقل شود.

2-گرده ­افشانی غیر مستقیم

انتقال دانه گرده از بساک گل یک گیاه به کلاله مادگی گل گیاه دیگری که دارای فرمول ژنتیکی متفاوتی است. این عمل همیشه به وسیله عوامل خارجی گرده ­افشان و معمولاً توسط حشرات و باد انجام می­شود.

گرده ­افشانی غیر مستقیم ممکن است سه حالت داشته باشد

• الف- گرده ­افشانی غیر مستقیم داخل واریته­ ای: عبارتست از انتقال دانه گرده بین گل­های دو گیاه متعلق به یک واریته، مثلاً دو بوته از کل گل.
• ب-گرده افشانی غیر مستقیم بین واریته ­ای: انتقال دانه گرده بین گل­ های دو واریته از یک گونه گیاه که فرمول ژنتیکی متفاوتی دارند، مثلاً بین کلم گل و کلم معمولی.
• ج-گرده ­افشانی غیر مستقیم بین گونه ­ای: این حالت عبارت است از انتقال دانه گرده بین گل­های دو گیاه که متعلق به دو گونه مختلف ولی از یک جنس می­باشند. مثلا بین کلم گل و شلغم که هر دو گونه از جنس Brassica هستند.

دانه و میوه

تخمک تلقیح شده و رسیده را دانه می­گویند. میوه عبارت است از تخمدان رشد کرده و پیوست­های مربوط به آن، لقاح هر یک از تخمک­های درون تخمدان سبب تحریک ناحیه مجاور آن گردیده و میوه در آن قسمت به خصوص رشد می­کند. بنابراین لقاح کلیه تخمک­های درون تخمدان برای حداکثر رشد میوه کاملاً ضروری است.

تأثیر عمل گرده ­افشانی مستقیم و غیر مستقیم

در گیاهانی که در آن­ها گرده ­افشانی مستقیم و لقاح خود بخودی انجام می­شود در نسل­های بعدی صفات ژنتیکی جدیدی به وجود نخواهد آمد. از طریق گرده ­افشانی مستقیم در نسل­های متعدد و انتخاب می­توان به جمعیت­های نباتی کاملاً خالص از نظر ژنتیکی دست یافت.

این گونه جمعیت­های گیاهی خالص قادرند که تولید نسل­های خالص کرده و بدون آن که گرده گل خارجی وارد آن­ها شود خودبخود لقاح شوند و صفات خود را حفظ نمایند مگر آن که در اثر جهش یا موتاسیون یک صفت کاملاً تازه­ای در میان سلول­های جنسی آن­ها ظاهر شود.

داشتن چنین ارقام خالصی به منظور حفظ خصوصیات ژنتیکی و صفات خوب اهمیت دارد. ولی متأسفانه در اثر لقاح­ های مکرر و نزدیک به هم، قوه رویشی گیاه در نسل­های بعدی به تدریج کاهش یافته و موجب عقیم شدن نسبی آن می­گردد و در نتیجه تولید بذر آن­ها کم و یا اصلاً متوقف می­شود.

ولی در نباتاتی که به طور غیر مستقیم گرده افشانی و لقاح می­شوند صفات ارثی پدری و مادری به صورت­های مختلف در نسل­های بعدی پیدا می­شوند. این صفات جدید ممکن است مطلوب و یا نامطلوب باشند ولی آنچه که حائز اهمیت است این است که این گونه گیاهان قوه رویش و تولید مثل خود را به خوبی حفظ خواهند کرد. علاوه بر این می­توان از طریق انتخاب، واریته­ ها یا ارقام خوب را جدا کرده و محافظت نمود.

عوامل گرده ­افشان و اهمیت نسبی آن­ها

عوامل متعددی در گرده­ افشانی گیاهان دخالت می­نمایند که اهمیت نسبی آن­ها متفاوت است. در ذیل مختصراً به بعضی از این عوامل اشاره می­گردد.

باد: به طور کلی باد یکی از مهمترین عوامل گرده ­افشان است. بسیاری از گیاهان علفی، غلات و درختان جنگلی به وسیله باد گرده ­افشانی می­شوند. گیاهانی که به وسیله باد گرده ­افشانی می­گردند معمولا دارای گل­های کوچک و یک جنسی هستند. این گیاهان اغلب دارای پرچم­های متعدد بوده که گرده فراوان تولید می­کنند. گرده ­های تولید شده معمولاً سبک و خشک هستند و به وسیله باد به راحتی منتقل می­شوند.

آب: آب عام انتقال گرده بعضی از گیاهانی است که در مناطق آبی می­رویند . دانه گرده این گونه گیاهان روی آب ریخته و به وسیله جریان آب به روی کلاله مادگی گل دیگری که در سطح آب شناور است منتقل می­گردد.

حلزون­ها: بعضی از حلزون­ها موجب گرده ­افشانی گیاهان می­شوند که روی آن­ها تغذیه می­کنند. این گونه گیاهان معمولاً در مناطق آبی یا مرطوب می­رویند و اغلب بسیار متراکم می­باشند.

عنکبوت ­ها و کنه­ های نباتی: شواهدی از عمل گرده ­افشانی بعضی از گیاهان توسط این جانوران وجود دارد ولی اهمیت زیادی ندارند.

پرندگان: بعضی از گونه­ های پرندگان از شهد گل­ها تغذیه می­کنند و باعث گرده ­افشانی آن­ها می­گردند. گل­ هایی که به وسیله پرندگان گرده­ افشانی می­شوند معمولاً بسیار زیبا و رنگارنگ بوده و حاوی شهد زیادی می­باشند. پرندگان گرده افشان از قدرت بینایی خود جهت یافتن گل­های میزبان استفاده می­کنند.

پستانداران: گروه ­های مختلفی از پستانداران به طرق مختلف باعث گرده ­افشانی بعضی از گیاهان می­شوند. از جمله بعضی از گونه­ های خفاش­ها، میمون­ها، و کانگوروها، در جریان استفاده از شهد گل­ها موجب گرده­ افشانی آن­ها می­گردند.

گرده ­افشانی مکانیکی یا مصنوعی توسط انسان

عمل گرده ­افشانی به وسیله تمام عوامل گرده ­افشان به غیر از انسان به طور تصادفی یا اتفاقی انجام می­شود. ولی انسان در مطالعات اصلاح نباتات با برنامه مشخصی گرده بعضی از گونه ­ها یا واریته ­های گیاهی را مصنوعاً به مادگی گیاهان دیگری منتقل می­کند.

همچنین در بعضی از موارد گرده ­افشانی مکانیکی یا مصنوعی به طور عموم در یک باغ توسط انسان انجام می­شود. برای مثال گرده ­افشانی مکانیکی یا مصنوعی گرده ­افشانی درختان خرما، و همچنین گیاه وانیل از طریق توسط انسان صورت می­پذیرد.

حشرات: به طور کلی عوامل گرده ­افشان که در فوق اشاره شدند به غیر از باد از اهمیت زیادی برخوردار نیستند. حشرات یکی از مهمترین عوامل گرده­ افشان گیاهان محسوب می­شوند. تقریباً در تمام راسته­های حشرات، گونه­ هایی هستند که به نحوی در گرده ­افشانی بعضی از گیاهان دخالت دارند ولی بعضی از راسته­ های حشرات حاوی گونه­ های مهم گرده­ افشان می­باشند. مهمترین این راسته­ ها عبارتند از:

• راسته بال غشائیان (Hymenoptera )،
• راسته بال پولک داران یا پروانه­ ها و شب پره­ها (Lepidoptera) ،
• راسته دوبالان (Diptera)،
• راسته سخت بال­پوشان (Coleoptera)،
• راسته جوربالان (Homoptera)
• راسته بال ریشک داران یا تریپس­ها (Thysanoptera).

در راسته بال غشائیان، بالا خانواده زنبورهای گرده­ افشان یا Apoidea شامل نه خانواده به شرح زیر می­باشند که از اهمیت زیادی در گرده­ افشانی برخوردار هستند: از خانواده­های فوق ­الذکر خانواده Apidae که شامل گونه­های مختلف زنبور عسل و برخی از زنبورهای دیگر می­باشد از مهمترین خانواده­های حشرات گرده ­افشان بوده و از بین گونه­ های مختلف آن، گونه زنبور عسل معمولی Apis mellifera L. بیش از همه حائز اهمیت می­باشد.

دلایل برتری و موفقیت بیشتر زنبور عسل نسبت به سایر حشرات گرده ­افشان

1. جمعیت زنبور عسل نسبت به سایر حشرات گرده ­افشان بسیار زیاد می­باشد.
2. شعاع پرواز زنبور عسل بیشتر است.
3. وفاداری و پایبندی زنبور عسل به یک گونه گیاه مورد نظر بیشتر است.
4. وفاداری و پایبندی زنبور عسل به یک منطقه مورد نظر بیشتر است.
5. تأثیر سموم حشره کش که مصرف آن­ها روی محصولات کشاورزی معمول می­باشد روی زنبور عسل کمتر از سایر حشرات گرده­ افشان اثر می­نماید. به عبارت دیگر به واسطه قدرت تولید مثل زیاد و رفتارهای به خصوص زنبور عسل، جمعیتی از این حشره که تحت تأثیر سموم قرار گرفته و از بین می­روند سریعاً ترمیم و جایگزین می­گردند.
6. اطلاعات انسان در مورد پرورش، تکثیر و نگهداری زنبور عسل بیشتر از سایر حشرات گرده ­افشان است.
7. زنبور عسل علاوه بر نقش اصلی­ اش در گرده ­افشانی گل­ها، تولید عسل، موم و سایر فرآورده­ های دیگر را می­نماید که مورد توجه بیشتر می­باشد.
8. زنبور عسل را در هر شرایط آب و هوا می­توان نگهداری نمود و سریعاً با آن شرایط سازش یافته و فعالیت می­نماید.
9. اغلب حشرات در زمستان به خواب زمستانه می­روند در حالی که زنبور عسل چنین رفتاری ندارد و متناسب با شرایط محیطی فعالیت خود را تنظیم می­نماید.
10. کلنی­ های زنبور عسل را می­توان به راحتی به نقاط مختلف جابجا نمود.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی