حفره دهان وسیع و عمیق و سطح داخلی آن به وسیله مخاط دهانی مفروش شده است. این مخاط استخوانهای تشکیل دهنده دهان را نیز پوشانده و توسط بزاق مرطوب نگه داشته می شود، این مخاط در لب ها، کام و قسمت داخلی گونه ها دارای رنگ دانه و لکه های رنگی است. لب بالا فوق العاده عضلانی و ناودان لبی بینی به صورت شکافی در آمده و آن را به دو نیمه تقسیم کرده و متحرک و حساس می باشد، که حرکاتش از هم مجزا هستند. مطالبی برای تشریح و فیزیولوژی دستگاه گوارش شتر ارائه کرده ایم.
تشریح و فیزیولوژی دستگاه گوارش شتر
تشریح و فیزیولوژی دستگاه گوارش شتر :عضله زبان در شتر خیلی قوی می باشد، ولی خیلی عریض نبوده و در جلو آن یک شیار عرضی دیده می شود. زبان با همه رشد و بزرگیش در جلو تحلیل می رود و روی این اصل با این که به شدت در محل خود متحرک است، هیچ گاه قادر نیست از دهان خارج شود.
در داخل چانه حیوان برجستگی های رنگی متشکل از غدد پروتو برانش مخروطی شکل به ارتفاع دو سانتی متر مشاهده می شود که حتی دامداران خبره ممکن است آن را با یک نوع بیماری اشتباه کنند.
در تشریح و فیزیولوژی دستگاه گوارش شتر قسمت اعظم طول لوله مری مربوط به قسمت گردنی آن می باشد. طول متوسط مری در حدود ۲۰۰-۱۸۰ سانتی متر و قطرش دو برابر نای است. این عضو دارای دو پوشش مخاطی و عضلانی می باشد. لایه عضلانی از نوع مخطط و قرمز بوده و در تمام سرتاسر آن ضخامتی یکنواخت دارد. مری در انتها به طور قابل ملاحظهای اتساع پیدا می کند و دارای تعداد زیادی غدد مترشحه پراکنده می باشد که از خصوصیات لوله مری شتر میباشد.
هرچند که شتر از نشخوارکنندگان است ولی در تشریح این حیوان ملا حظه می گردد که با معده چهار قسمتی نشخوارکنندگان حقیقی فرق دارد. همه اعضای خانواده شتر از لحاظ تشریح یکسانند ولی بیشترین تحقیق و مطالعه در مورد لاما صورت گرفته است. محققی به نام لیس (۱۹۲۷) اظهار می دارد که معده شتر در مقایسه با معده چهار قسمتی نشخوارکنندگان حقیقی سه بخش دارد. محققی به نام هگازی (۱۹۵۰) توضیح می دهد که معده شتر مانند معده سایر نشخوارکنندگان است، منتهی حدفاصل چندان مشخصی مابین هزارلا و شیردان شتر وجود ندارد.
غدد بزاقی شتر همانند غدد بزاقی گاو بوده ولی تیره رنگ تر است. اما محل و ترتیب غدد بزاقی شتر با گاو تفاوت دارد. غدد بزاقی شتر را می توان از لحاظ شکل و ساختمان و همین طور ترشحات و ترکیبات بزاق مترشحه با غدد بزاقی گاو مقایسه نمود. چسبندگی بزاق شتر کمتر بوده و درصد بی کربنات آن بالاست. محققین پس از جمع آوری بزاق و تجزیه آن نتیجه گرفتند که میزان آمیلاز در بزاق شتر کمتر از بزاق انسان، خوک و موش صحرایی می باشد ولی با بزاق گاو تفاوت دارد. زیرا بزاق گاو عاری از آنزیم آمیلاز بوده هرچند که در بزاق گاومیش این آنزیم وجود دارد. از میان غدد بزاقی فعال ترین غدد تولیدکننده آمیلاز، غدد بناگوشی است. حال آنکه غدد زیرفکی کمترین فعالیت را در تولید آمیلاز از خود نشان می دهد و غدد زیر زبانی نیز از نوع غدد مخاطی نمی باشد.
شتر می تواند آن قدر تشنگی را تحمل نماید که یک چهارم وزن بدن خود را از دست بدهد. آن زمان مقدار ترشحات غدد بناگوشی حیوان کاهش یافته و گاهی تا یک پنجم ترشح عادی غدد کاهش می یابد.
اورة حاصله از سوخت و ساز پروتئین غذا در بدن مجدداً از طریق بزاق و دیواره شکمبه وارد شکمبه می گردد و سپس در دستگاه گوارش هیدرولیز شده و به پروتئین میکروبی تبدیل می گردد. لذا می توان آن را یک منبع مهم پروتئین برای دام قلمداد نمود. حرکات انقباضی شکمبه و نگاری با حرکات نگاری شروع می شود. از این لحاظ بین گاو و شتر تفاوتی وجود ندارد. محتویات قسمت خلفی شکمبة شتر نسبتاً خشک بوده ولی قسست بطنی (کرانیال) و قسمت غدهای شکمبه محتوی خوراک نیمه مایع است. به دنبال اولین حرکت انقباضی نگاری، بلافاصله در ناحية بطنی شکمبه و حجره های آبی حرکات انقباضی تکرار می شود ناحيه خلفی نیز به پیروی از ناحية بطنی منقبض می گردد و بدین طریق به دنبال اولین سری حرکات انقباضی، حرکات انقباضی بعدی تکرار می شود مدت سیکل یک حرکت انقباضی در لامای در حال استراحت یک تا دو دقیقه می باشد ولی در هنگام تعلیف، این مدت زیادتر می گردد. در هنگام انقباض نگاری محتویات آن به درون کیسه بطنی می رود. وقتی کیسه بطنی منقبض می شود محتویات آن به کیسه خلفی می رود. در جریان هر سیکل انقباضی سه تا چهار مرتبه عمل نشخوار و آروغ انجام می گیرد. عمل نشخوار بعد از شدیدترین انقباض کیسه فوقانی و عمل آروغ تقریباً با اوج انقباض کیسه فوقانی توأم می باشد.
احتمالاً ترشحات قسمت های غده ای در خنثی کردن اسیدهای چرب فرار موجود در عضوهای ابتدایی معده شتر تأثیر زیادی دارد. درصد بالایی از این اسیدهای چرب در شکمبه شتر دیده می شود که بسیاری از آنها متناسب و مشابه اسیدهای چرب شکمبه گاو است که در مقام مقایسه با سایر نشخوارکنندگان بیانگر این است که بین گونه ها آن چنان تشابه دقیقی هم برقرار نیست و مقایسه بین شتر و گاو کوهان دار هندی بر این موضوع صحه می گذارد. بدین معنی که شتر علوفه خشک خشبی را، ظاهرا به خاطر وضعیت خاص دستگاه گوارش بهتر هضم می نماید. شترانی که از کاه تغذیه می نمودند علاوه بر این که رشد بهتری داشتند بهتر از گاوهای شیری، کاه و علوفه خشبی را هضم می کردند. ضمنا تفاوتی از لحاظ هضم کاه و علوفه نیمه خشبی در گوسفند و لاما مشاهده نشده است.
در مطالعات دستگاه گوارشی شتر مهم ترین عاملی که جلب توجه می نماید حجم بالای مایع درون قسمتهای ابتدایی معده و مقدار مایع درون روده های شتر در مقایسه با گاو زبو می باشد.
گوسفند در حالت تشنگی مقدار زیادتری از آب شکمبه خود را تلف می نماید در صورتی که وجود بالقوه آب در دستگاه گوارش شتر، باعث میگردد که در دوران خشکی آب بدن حیوانات تأمین گردد. آب دستگاه گوارش شتر را می توان به منزلة منبعی قلمداد نمود که اندک اندک از آن آب جاری می گردد تا حجم بیرونی سلولها را حفظ نموده و غلظت شیر را به حالت نرمال نگه دارد.
یک سری ماهیچة عرضی، شکمبه را به دو توده کیسه مانند کیسه بطنی و کیسه خلفی تقسیم می کند. عضو دوم یعنی نگاری در کاملیده ها کوچک بوده و فاصله چندانی با شکمبه ندارد و توسط یک ماهیچة اسفنگتری به هزارلا وصل می شود. هزارلا عضو زوده ای شکل نسبت درازی است که انتهای آن یعنی محل ورود به شیردان کمی عریض می گردد. غشاء مخاطی هزارلا دارای چین خوردگی های طولی است ولی همانند لایههای هزارلای گاز نمی باشد. محتویات هزارلا نسبتاً خشک است و این موضوع دلالت بر این دارد که هزارلا مقدار قابل توجهی آب غذا را جذب می کند. با این وجود در هنگام انقباض و فشرده شدن محتویات داخل هزارلا یعنی در هنگام شدیدترین حرکات انقباضی نگاری، محتویات معده وارد هزارلا می گردد و در این مرحله قسمت ابتدایی مجرا تنگ و قسمت انتهایی آن عریض می شود. آنگاه تمام مجرا منقبض شده و محتویات آن به درون هزارلا رانده می شود. وظیفه هزارلای شتر نیز تقریباً مثل هزارلای گاو، جذب آب و غذا می باشد.
عضو چهارم یعنی شیردان در مقام مقایسه با سایر نشخوارکنندگان بسیار کوچک بوده و در شتر بالغ بدون چین خوردگی می باشد.
در دام های بالغ محتویات شکمبه و نگاری ۱۰ تا ۱۵٪ و هزارلا ۱ تا ۲٪ وزن بدن حیوان را تشکیل می دهد. لذا بدیهی است که روده باید حداقل ۵٪ وزن بدن را داشته باشد بنابراین کل محتوای دستگاه گوارش شتر ۲۵٪ وزن بدن بوده که مایعات درون آن، تأمین کننده آب بدن حیوان، در هنگام بی آبی می باشد.
اختلاف جمعیت پروتوزا شکمبه در شتر و گوسفند قابل ملاحظه بوده و انتدونیوم ٪۷۰ جمعیت پروتوزا شکمبه در هر دو دام را تشکیل می دهد. حال آنکه هولوتریشه ۲ حدود ۱۰٪ از جمعیت پروتوزا شکمبه گوسفند را تشکیل می دهد. اپیدینیوم در شکم شتر وجود دارد ولی در شکمبه گوسفند مشاهده نمی شود جالب توجه این است که در هنگام کمبود آب جمعیت آنتدونیوم و تمام جمعیت میکروبی شکمبة گوسفند کاهش می یابد ولی در مورد شتر جمعیت آند و نیوم رو به افزایش نهاده و در کل جمعیت میکروبی شکمبه شتر نیز تغییری ملاحظه نمی گردد.
در مطالعات مقایسه ای، بین شتر و گوسفند محققی در انسیتوی تحقیقات صحرا کشور مصرف نشان داد که شتر خیلی بهتر از گوسفند از علوفه خشبی با درصد پایین پروتئین استفاده می کند همچنین سازگاری بسیار خوبی از نظر محدودیت دفعات آب دهی از خود نشان می دهد. در این آزمایش به گوسفندان هر سه روز یک دفعه و به شتران هر دوازده روز یک بار آب داده می شد. مشاهده گردید که مقدار آب مورد نیاز شتران در مقایسه با گوسفندان برای هر واحد ماده خشک مصرفی کمتر می باشد. به علاوه شتر نسبت به گاوهای هندی آب کمتری مصرف می نماید. در این آزمایش نشان داده شد که با محروم کردن شتران و گوسفندان از آب، شتر آب کمتری از طریق ادرار و مدفوع (پیشگل) نسبت به گوسفند دفع می کند. در این شرایط هضم ماده خشک علوفه های فیبری و خشبی در شتر بهتر از گوسفند بود ولی ماده خشک مصرفی گوسفندان به ازای کیلوگرم وزن بدن بیشتر از شتر بود.
در آزمایشات مقایسه ای بین گوسفند و شتر نشان داده شده است که متابوليسم ازت در سیستم گوارش شتر با بازده بالایی انجام می گیرد. در شرایط محدودیت آبی، کاهش دفع ازت از طریق ادرار و مدفوع در شتر، ولی کاهش دفع ازت از طریق ادرار در گوسفند، دلیلی بر عملکرد بهتر متابولیسم ازت در شتر می باشد. به هر حال می توان دلیل حفظ و ابقاء ازت اضافی را، سلول های مترشحه داخلی درون سیرابی شتر دانست لذا با توجه به مطالب فوق نظریة «نقش کنترل گر سلول های مترشحة داخلی دستگاه گوارش شتر، دستگاه دفع ادرار و غدد پستانی در جلوگیری از اتلاف آب بدن شتر، نمک و متابولیسم نیتروژن» روشن می گردد. هورمون آنتی دیوریک باعث جریان آب و نیتروژن اوره و هورمون آلدوسترون موجب انتقال سدیم می شود.
کاهش ازت در ادرار، مدفوع شتر و عدم وجود سدیم در کلیه ها باعث شده که حجم خارج سلولی در شتر هیچگونه تغییری نکند و علت جریان بهتر آب و نیتروژن اوره در مقام مقایسه با گاو زبو یا گوسفند، کمی دفع آب از طریق ادرار و مدفوع شتر می باشد. و در نتیجه شتر نسبت به سایر نشخوارکنندگان از مکانیزم مؤثرتری برای حفظ و ابقاء نیتروژن برخوردار می باشد.
نظرات کاربران
2:27:55 AM