از ابتدای خلقت بین گیاهان و حشرات رابطه نزدیکی برقرار شده که تکامل و بقاء آن­ها را تضمین می­کند. به عبارت دیگر اکثر گیاهان برای تولید مثل و انتشار و بقاء گونه خود به عمل گرده­ افشانی حشرات وابسته هستند و از طرف دیگر حشرات گرده­ افشان نیز برای تغذیه از شهد و گرده گل­ها به آن­ها وابسته می­باشند. گرده ­افشانی بسیاری از گیاهان از جمله بعضی از مهمترین گیاهان زراعی و درختان میوه به وسیله حشرات انجام می­شود. در این پست گرده ­افشانی گیاهان توسط زنبور عسل و سایر زنبورهای مهم گرده ­افشان را مورد بررسی قرار می دهیم.

گرده ­افشانی گیاهان توسط زنبور عسل و سایر زنبورهای مهم گرده ­افشان

با توجه به افزایش روزافزون جمعیت جهان و با عنایت به این که منابع تأمین غذا مثل آب و زمین برای این جمعیت محدود می­باشد لازم است حداکثر استفاده از زمین­های قابل کشت کشاورزی به عمل آید. در جریان پیشرفت­های مختلف در امور گوناگون کشاورزی برای رفع احتیاجات بشر از نظر غذا، پوشاک و سایر حوائج ضروری، نقش زنبور عسل، زنبورهای وحشی و سایر حشرات گرده ­افشانی بسیار حائز اهمیت است.

طبق گزارش Thurston در سال 1969 ، در جهان بیش از 3000 گونه گیاه مورد استفاده تغذیه­ای بشر قرار گرفته ­اند. از این رقم فقط 300 گونه به طور وسیع کشت می­شوند که 12 گونه آن تقریباً 90 درصد غذای مصرفی جهان را تشکیل می­دهند.

این 12 گونه گیاه عبارتند از: برنج، گندم، ذرت، سُرگوم، ارزن، چاودار، جو، سیب ­زمینی، سیب ­زمینی شیرین، نانیوک (کاساو) ، موز و نارگیل. گرده­افشانی غلات خودبه­ خود و یا به وسیله باد انجام می­شود. نارگیل هم به وسیله باد و هم به وسیله حشرات گرده ­افشانی می­شود.

بقیه گیاهان که نام برده شدند به طریق غیر جنسی و یا بکرزایی ازدیاد حاصل می­کنند. بیش از دو سوم جمعیت جهان در جنوب شرقی آسیا متمرکز است که رژیم اصلی غذایی آن­ها برنج است. با توجه به نکات فوق­ الذکر ظاهراً چنین به نظر می­رسد که حشرات گرده ­افشان نقش زیادی در تولید غذای جهان ندارند. البته این یک برداشت سطحی است و با کمی دقت و مطالعه می­توان اهمیت حشرات گرده ­افشان را درک نمود. گرده ­افشانی بیشتر میوه ­جات، سبزیجات و میوه ­های گردوئی (مانند بادام، فندق، گردو و غیره) به وسیله حشرات گرده­ افشان انجام می­شود. این گیاهان قسمت قابل توجهی از رژیم غذایی بشر را تشکیل می­دهند.

از طرف دیگر محصولات حیوانی که مورد مصرف بشر قرار می­گیرند قسمت مهمی از رژیم غذایی جهان را تشکیل می­دهند. این محصولات عبارتند از گوشت گاو، گوسفند، خوک، پرندگان، و لبنیات که در نتیجه مصرف گیاهانی که به وسیله حشرات گرده ­افشانی شده­اند از قبیل یونجه، شبدر و دانه ­های مختلف تولید می­شوند.

بنابر گزارش Guidry, 1964 ، بیش از نصف چربی و روغن مصرفی در رژیم غذایی انسان در سطح جهان از طریق استفاده از بذور روغنی مانند نارگیل، پنبه، زیتون، بادام کوهی، سویا، آفتابگردان، کلزا و غیره تهیه می­شوند.

گرده ­افشانی بیشتر این گیاهان مستلزم وجود حشرات گرده ­افشان می­باشد. با توصیف فوق و بررسی آمارهای موجود چنین نتیجه گرفته شده است که بین 30 تا 50 درصد کل رژیم غذایی بشر به طور مستقیم یا غیر مستقیم به وجود حشرات گرده ­افشان بستگی دارد.

حشراتی گرده­ افشان نه تنها از نظر کمی نقش بسیار مهمی را در تأمین غذای بشر ایفا می­کنند بلکه از نظر کیفی نیز اهمیت شایانی در تولید محصولات دارند. به عبارت دیگر گرده ­افشانی غیر کافی نه تنها باعث کاهش مقدار محصول می­شود بلکه ارزش کیفی محصول را نیز تنزل می­دهد.

علاوه بر مواد ذکر شده در بالا، حشرات گرده ­افشان به طرق دیگری نیز در موفقیت کشاورزی به انسان خدمت می­کنند. از جمله فضولاتی که به وسیله حشرات گرده ­افشانی می­شوند قادر هستند ازت هوا را گرفته و در ریشه خود ذخیره کنند و سرانجام در خاک آزاد کرده که باعث تقویت زمین­های زراعی خواهند شد. همچنین به وسیله گرده ­افشانی کافی توسط حشرات، زارعین قادر خواهند بود که موقع شکوفه کردن گیاهان را جلو انداخته و از خسارت سرمازدگی جلوگیری کنند، و یا محصول خود را قبل از حمله آفات تولید و برداشت نمایند. یکی دیگر از اهمیت­ های حشرات گرده ­افشان نقش آن­ها در تولید بذور دور رگه است که به نوبه خود در ازدیاد محصولات کشاورزی حائز اهمیت فراوان هستند.

جنبه­ های عمومی گرده­ افشانی و لقاح در نباتات

باری درک صحیح عمل گرده ­افشانی و لقاح در نباتات لازم است ساختمان عمومی گل و بعضی از اصطلاحات مربوطه را دانست. به طور کلی اندام­های مختلف یک گیاه به دو گروه اندام­های رویشی یا غیر جنسی و اندام­ های زایشی یا جنسی تقسیم می­شوند. ریشه، ساقه، برگ و حتی بعضی از قسمت­های گل­ها جزو اندام­های رویشی گیاه محسوب می­شوند. اغلب از بعضی از قسمت­های رویشی گیاه برای تکثیر آن­ها استفاده می­شود. مثلاً غده­ های سیب­زمینی و پیاز، ساقه ­های رونده توت­فرنگی، قلمه­ های شمعدانی، و غیره برای تکثیر این گونه گیاهان به کار برده می­شوند. این روش تکثیر را تولید مثل غیر جنسی می­گویند که دارای مزایا و معایبی می­باشد.

مهمترین مزایای تولید مثل غیر جنسی یکنواختی شکل ظاهری گیاهان، قدرت رشد، زمان گلدهی، رسیدن میوه و کیفیت یکسان گیاهان تکثیر یافته خواهد بود.

از طرف دیگر مهمترین اشکال این روش تکثیر این است که اگر گیاهان اولیه تا حدودی خود عقیم باشند این اشکال از طریق گرده­ افشانی غیر مستقیم بین این گیاهان قابل اصلاح نیست مگر این که واریته دیگری از آن گونه گیاه در بین آن­ها کشت گردد. علاوه بر این احتمال انتقال بیماری­ها و آفات از طریق اندام­های غیر جنسی بیشتر بوده و کار کردن با این گونه اندام­ها معمولاً مشکل­تر از کار کردن با بذور می­باشد. ضمناً تکثیر غیر جنسی بعضی از گیاهان ساده و اقتصادی نیست.

در اندام­های جنسی گیاه که در داخل گل مستقر می­باشند با دخالت عوامل گرده ­افشان و انجام لقاح بذر تشکیل می­شود. در تولید مثل جنسی و با انجام گرده ­افشانی غیر مستقیم امکان تولید گیاهان بهتر و به وجود آمدن ارقام اصلاح شده برتر و سازش یافته برای مناطق مختلف وجود دارد.

ثابت شده است که گیاهان از طریق خو دباروری نمی­توانند برای نسل­های نامحدود ادامه حیات دهند، به عبارت دیگر به منظور اختلاط ژن­های مختلف و تضمین بقاء گیاهان لازم است از طریق گرده ­افشانی غیر مستقیم بین گیاهان مختلف لقاح ایجاد نمود.

گل
قسمتی از گیاه است که اندام­های نر و ماده در آن متمرکز بوده و عمل تولید مثل جنسی در آن صورت می­گیرد. گل محل اصلی تشکیل میوه و بذر می­باشد . شکل، رنگ، اندازه و سایر خصوصیات گل­ها بسته به گونه گیاه متفاوت می­باشد. ولی به طور کلی در ساختمان عمومی گل­ها اجزاء زیر قابل تشخیص می­باشند:

کاسبرگ­ها:
قطعات بیرونی گل بوده و معمولاً سبز رنگ هستند. به مجموعه کاسبرگ­های یک گل، کاسه گل گفته می­شود که قبل از شکفته شدن گل قسمت­های داخلی آن را می­پوشاند.

گلبرگ­ها:
قطعات رنگین و معطر گل­ها هستند که بعد از کاسبرگ­ها به طرف داخل واقع شده­اند. به مجموعه گلبرگ­های یک گل، جام گل گفته می­شود.

پرچم­ها:
قسمتی از گل هستند که سلول­ های نر یا دانه­ های گرده را تولید می­کنند. هر پرچم از دو قسمت تشکیل شده، یکی میله پرچم و دیگری بساک که محل اصلی تولید دانه­ های گرده است.

مادگی:
در قسمت وسط گل، مادگی قرار گرفته که شامل سه قسمت کلاله، خامه و تخمدان می­باشد. کلاله به صورت برآمده بوده و در اثر عمل گرده ­افشانی، دانه­ های گرده روی آن منتقل می­شود. خامه میله باریکی است که بین کلاله و تخمدان واقع شده است. تخمدان قسمت متورم شده زیر مادگی است که پس از انجام گرده ­افشانی و لقاح به میوه تبدیل می­شود.

نهنج:
محل اتصال قسمت­های مختلف گل به دمگل کمی متورم شده که به آن نهنج گفته می­شود. پرچم­ها و مادگی گل را اندام­های زایشی یا جنسی گل و سایر اندام­های گل را قسمت­های رویشی یا غیر جنسی گل می­نامند.

گل کامل:
گلی که دارای اجزاء اصلی گل یعنی کاسبرگ­ها، گلبرگ­ها، پرچم­ها و مادگی باشد را گل کامل می­نامند. مثل گل بادام.

گل ناقص:
گلی که یک یا چند قسمت از اعضاء اصلی چهار گانه را نداشته باشد گل ناقص می­نامند مثل گل شیپوری که کاسبرگ ندارد.

گل کامل دروغی:
گلی که ظاهراً کامل است ولی در حقیقت یکی از جنس­های آن عقیم بوده و یا قابلیت بارور شدن را ندارد.

گل ماده:
گلی است که فاقد پرچم می­باشد و یا پرچم­های آن قادر به تولید گرده گل نمی­باشند.

گل نر:
گلی است که مادگی آن رشد کافی نکرده و یا به دلایلی در آن دانه تولید نمی­شود.

گل­های یک جنسی:
گل­های نر و یا ماده را گل­های یک جنسی نیز می­گویند.

گل­های دو جنسی:
گل­هایی که دارای اندام­های نر و ماده بارور باشند را دو جنسی یا هرمافرودیت می­نامند.

گیاهان یک پایه:
در صورتی که گل­های یک جنسی نر و ماده در روی یک گیاه متمرکز باشند آن گیاه را یک پایه می­گویند مثل ذرت، خیار، بلوط، کاج و غیره.

گیاهان دو پایه:
اگر گل­های یک جنسی نر بر روی یک گیاه و گل­های یک جنسی ماده بر روی گیاه دیگری قرار داشته باشند آن گیاه را دو پایه می­گویند مثل خرما، پسته و غیره.

تولید مثل:
عبارتست از تشکیل یک گیاه جدید از طریق لقاح شدن هسته تخم با گامت نر که منجر به تشکیل بذر می­شود.

تولید مثل غیر جنسی:
تشکیل یک گیاه جدید از طریق دیگری غیر از اتحاد هسته تخم با گامت نر مثلاً از طریق ریزوم، پیاز ، قلمه و غیره.

گرده ­افشانی:
انتقال دانه گرده از بساک پرچم­ها بر روی کلاله مادگی در داخل یک گل و یا بین گل­های مختلف یک گیاه و یا بین گل­های گیاهان مختلف را گرده ­افشانی گویند.

لقاح:
اتحاد گامت نر موجود در لوله گرده با هسته تخم درون کیسه جنینی را که منجر به تشکیل سلول تخم می­گردد لقاح می­گویند.

این تجربه است که کمک می کند در هر تجارتی موفق شوید، ما بدون هیچ چشم داشتی تجربه خود را در اختیار شما خواهیم گذاشت
گروه تولیدی پژوهشی نیازی